Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

§. Сонлар тузилишига кўра асосан икки группага аж- ратилади: содда сонлар ва қўшма сонлар.

Бир ўзакдан тузнлувчи сонлар содда сонлар ҳисобланади: бир, беш, етти, ўн каби.
Ҳеч ҳандай форма ясовчи ёки сўз ясовчи аффиксларни ол- май қўллаиган соилар содда соннинг бир турини ташкил қн- лади. Уч, икки, олти, юз каби соннинг айрим турларини ҳосил қилувчи -та, -тадан, -ов, -ала, -(и)нчи, -тача каби аффикслар- ни олиб қўлланган сонлар ҳам содда сон ҳисобланади. Асли- да икки ўзакдан тузилиб, ҳозирги кунда бир ўзак тарзида қўл- ланадиган олтмиш (олти-миш), саксон (саккиз-ўн), тўқсон (тўқ- қиз-ўн) сўзлари ҳам содда сон группасига киритилади. Маса- лан, бешта, иккови, иккаласи, бешинчи, ўнтача ва ҳ. к.
Ўзбек тилида содда сонлар ичида айримларининг синони ,! вари- антлари мавжуд: бирЦякка, ягона, ёлғиз.; иккиЦқўш: Бу иим-а быр (ёлғиз) ўзим бажардим. Қўш врденла (икки врдент) колхт каби.
Қўшма сонлар икки ёки ундан ортиқ ўзакиинг бирикувидан тузилади. Сон ясашнинг бу усулини синтактик усул дейиш мумкин.
Қўшма сон компонеитларииинг ўзаро муносабатига кўра ик- ки хил: тенгланиш ёки тсбеланпш усулида ҳосил қилинади.. Тенглаииш усули билан ҳосил бўладиган қўшма сон комнонент- лари ў ро тенг ҳуқуқли бўлади: ўн бир, йигирма беш, тўқсон бир, эллик беш каби. Бундай сонларда тенгланиш муносабати мавжуд бўлганда, улар орасида бириктирув богловчиси ва ищ« латилиши ҳам мумкин: ўн бир — ўн ва бир, йшгирма беш — йигирма ва беш каби (уч ва ундан орткқ компонентли қўшма сонлар бошқача хусусиятга эга. Улар орасида ва боғловчисини ишлатиб бўлмайди).
Жуфт сонлар орасида ҳам кўпроқ тенгланиш мукосабати мавжуд бўлади. Лекин улардаги тенгланиш юқоридапи тенг- ланишдан фарқ қилади: Етти-саккыз киши келмади гапидаги сонларни етти ва саккиз киши келяади шаклида эмас, етти :ёки саккиз киши келмади шаклида ишлатамиз.
Қўшма сонларнинг иккинчи тури тобеланиш муносабати асо- сида тузилади. Бунда қўшма сонларнинг маълум компоненти бошқасига тобеланиб, эргашиб келади. Бунлай қўшма сонлар- ни ҳосил қилишда эгалик, келишик қўшимчалари муҳим ролъ ўйнайди: Уннинг ярми, учдан бир, ўндан быр, уч .бутун ўндап ж- ки ва ҳоказо.



Узбек тилида қўшма сонларнинг бирикмали тури кўп қўл- ланади. Бирикмали сонлар ҳам сўзлар орасидаги тобеланиш муносабати асосида ҳосил қилинади.
Бирикмали сонлар эркин бирикма ва турғун (фразеологик) бирикма шаклида бўлади. Эркин бирикма шаклидаги қўшма сонлар таркибидаги сўзлар ўзгариб қўлланади ва улар юқори- дагича тобеланиш муносабатидан ҳосил қилинади: Мусобақа- дош икки кишидап бирининг ютуги иккинчисининг рашкини эмас, ҳавасини, ғайратини келтириши керак. (А. Қ.) Беш йил- ликнинг биринчи йилида Ватанимиз тўрт миллиондан ортщ Узбекистон пахтасини ӧЛди. («С. Узб.») Баъзи бирикмали сои- лар жуфтлаб санаш маъносини ифодалайди: У икки қўлида учтадан олтита чойнак кўтариб... (А. Қ.) Унинг икки томони- дан тўрттадан саккизта чилдирма баробар мақом бошлади. (А. Қ.) Бнрикмали сонлар кўпроқ чама-тахмин маъносини ифодалайди: Кўчаларнинг икки томонига 85 мингдан ортщ кў- чат ўтқазилди. (А, Қ.) Бу тошқинда олти минг танобдан ор- тиқроқ экинни сув босган. (А. Қ.)
Бундай сонлар фразеологик бирикмалар таркибида ҳам ке- лади: ...Ҳамма нарса ўзларига беш цўлдай маълум. (А. Қ.) Икки гапнинг бирида бахтимни қора қиляпсан дейдиган бўлиб қолди. (С. Аҳм.) Дещон йил ўн икки ой меҳнат қилади. (А. Қ) Уқ отиишмизга ҳали етти цовун пишиғи бор. (А. Қ.) Унинг бир алами ўн бўлди, юз бўлди. (А. Қ.)
Қўшма сонларнинг бу тури жуфт ҳолда қўлланиши ҳам мумкин. Жуфтланиш икки хил бўлади: 1) бир хил ўзаклар айнан такрорланади. Бундай сонлар жамлаш ёки тақсимлаш маъносини ифодалайди: Бешта-бешта бўлиб залга кириб ке- лишди. Бир-бир гапириб чиқди; 2) ҳар хил миқдор билдирув- чи сонлар жуфтлашиб, тахмин-чама маъносини билдиради: Беш-олти кииш кутиб ўтиришибди. Бундай жуфтлашиш қуйи- даги хусусиятга эга: а) ўнгача бўлган сонлар жуфтлашганда, сонлар кам миқдорни англатувчи сон + кўп миқдорни англатув- чи сон ҳолида қўлланади: бир-икки, уч-тўрт ва ҳоказо; б) ўн дан кейинги сонларда жуфтлашиш ё бешлик ёки ўнлик била! юради: ўн-ўн беш, ўн беш-йигирма, ўттиз-қирқ; в) ўнликлар дан кейииги сонлар икки юз-уч юз, тўрт юз-беш юз каби фор мада қўлланади. Бундан ташқари, жуфт сонлар: содда сон + содда сон: бир-икки, беш-ўн каби; содда сон + қўшма сон; ўн-ўн беш, юз-юз эллик каби; қўшма сон + қўшма сон: саксон-саксон беш, бир минг-икки минг каби усулларда ҳосил қилинади. Бу- лар жуфтланишдаги асосий усуллардан ҳисобланади.
СОНЛАРНИНГ ОТЛАШУВИ

105. 
     §. Сонлар конкрет маънода қўлланганда (предмет билан боғланиб, унинг белгисини кўрсатганда), гапда аниқловчи бўлиб келади. Сонлар абстракт маъно англатганда, кўпинча аниқлан- миш от тушиб қолади. Сон отлашиб (субстантивлашиб) гапда
     

ӦТЛ/ф Гшжлрпдиган синтактик вазифаларни бажаради.— Қай- Си Ми\ч I •нн)а.н бўласан?—сўрайди бири икшнчисидан. (0.) ,„Ццшин гўртинчиси. (А. Убайдулла.) Тошкентга биринчилар штор1к)(1 Москва ёрдамга келди. («С. Узб.») Сафаров туга- (Iш пиппроснинг чўғидан иккинчисини тутатиб олиб, нари-бе- ри 1<>р()н. (А. Қ.)
('лжллрпипг отлашишида баъзи ўзига хос қонуниятлар бор. Мпсп.м.'ш, -та + дан аффикси билан шаклланган сонлар эгалик, )<1\/111М1пк ва кўплик қўшимчаларини олмайди. Шунинг учун у.млр глида от вазифасида келмайди.
Кўнлик қўшимчаси -лар одатда -та, -тадан аффиксини олган счшо1\ сонларга, шупиш’дек, чама ва каср сонларга қўшилиб Келмайди. Эгалпк цўшимчаси эса отлашиши мумкин бўлган блрча сопларгл қўшилади.
Эгллик аффиксининг I шахс бирлик формаси отлашган сои- ллр!'а деярли қўшилмайди (иккитам, учалам дсб ишлатилмай- ди). Бир сўзига қўшилганда (у ҳам менинг бирим каби) хос- ликни эмас, ўхшашликпи билдиради.
Келишик қўшпмчлллри айрим соиларга бевосита қўшилиши мумкин: бешдан, ўннннг, иккига ва ҳоказо. Каср сон, тартиб сон, жамловчи сон ва чама сонларга эса бевосита эмас, эгалик аффиксндаи кейии 'қўшилади: учдан бирини, бешинчисига, уча- ламизга, болаларнинг беш-ўнтасидан ва ҳоказо.
Сонлар отлашганда, аниқланмиш от сондан олдин келиши мумкин: тўртта китоб олдим — китобдан тўртта олдим деб қўл- ланади. Шунингдек, бешта қиз — қизларнинг бештаси деб иш- латилади. Сонлар от билан шу хилда ўрин алмашиниб қўллан- ганида, баъзан бирлик формасидаги от кўпликда келиши мум- кин: Бешта мактаб — мактабларнинг бештаси. Бу хилда қўл- лаиишда миқдорга кўра қисман ўзгариш бўлади (мисолларга эътибор беринг).
Узбек тилида айрим саноқ сонлар эгалик, келишик ва кўп- лик аффиксларини олмасдан отга кўчган. Уларни отлашиш ҳо- дисасига мансуб деб бўлмайди. Отга кўчган бундай сўзлар баъ- зи маросимлар номини ёки фаслга оид вақтларнинг Номини ифодалайди. Қампирнинг еттиси ўтгандан кейин Олимбува да- дамга учрабди. (А. Қ.) Амаким шу ётганича Савринисонинг •еттисига ҳам, йигирмасига ҳам туролмади. (А. Қ.) Савринисо- нинг щирки ўтганидан кейин Азим дудуқ йўқолиб кетди. (А. Қ.) Чилла аллақачон чиқиб, тўцсон ҳам тугай деб қолди. (0.)
Элликдан кейинги ўнликни ифодаловчи олтмиш, саксон, тўқ- сон сўзлари эса шахслар номини билдириб, атоқли от бўлиб Қам келади: Саксон ота ёлғиз пахта устаси, кўпни кўрган, ақлли, хушмуомалали бир кекса эмас, у қизғин ватанпарвар эди. (0.)
Узбек тнлида айрим сўзларнинг сон маъносида қўллаииш ҳодисаси ҳам учрайди. Масалан, бир сони ўрнида якка, ёлғиз сўзлари, икки ўрннда қўш, жуфт сўзлари ишлатилиши мумкии:



Мирщйдар Мамадалига цўш ҳўкизини бвриб қўйибди. (А. Қ.) Шу атлас билан жуфт бўлсин деб шунинг биттасини етаклаб кела қолдим. (А. Қ.) Қим билади у жуфтини кутаётгандир. (С. Аҳм.) Унинг кўзига якка ҳорғин-ҳорғин қадам ташлаб бо- раётган онаси кўринди. (А. Қ.) Ёлғиз отнинг чанги чиқмас, (Мақол.)
олмош

105. 
     §. Олмош мустақил маъноли сўзлар — от, сифат, сон, равиш каби шахс, предмет, белги ёки миқдор билдирмай, улар ўрнида алмашиниб қўлланувчи, уларга ишора қилувчи, улар^ нинг ўринбосарй' ҳисобланувчи сўз туркумидир. Масалан: Сен менга хушхабар келтирдинг гапида сен олмоши тингловчинн —- сўзловчи мурожаат қилаётган суҳбатдошни кўрсатади. Шун- дай ўлка доим бор бўлсин (Ҳ. 0.) гапида шундай олмоши бир предметнинг белгисини бошқасига таққослаб кўрсатади, Нега шунча гўзал кўринар олам? (У.) гапида эса шунча ол- моши предметнинг белгисини чоғиштириб кўрсатади.
     

Олмошлар конкрет маъно билан умум — мавҳум (абстракт) маънонинг алмашиниб қўлланишини характерловчи сўзлардир,
Демак, олмошлар предмет, шахс, белги ёки миқдорни у ёки бу муносабатга киришган ҳолда ифодалайди. Олмошнинг кон- крет маъноси контекст, ситуация, нутқ процессида иштирок этувчилариинг муносабатига қараб аниқлик касб этади.
Кўпғина олмошлариинг мустақил сўз туркумлари орасида зквиваленти — прототипи бўлади, баъзи олмошларнинг -прото- типи йўқ. Масалан: ким, қандай, мен, сен каби олмошларни би- рор от ёки скфат билан алмаштириб бўлмайди.
Олмошлар бошқа сўз туркумларидан ўзига хос баъзи грамматкк хусусиятлари билан фарқланади:

1. 
   Бошқа сўз туркумларидаги каби сўз ясалиш ҳодисаси кучли эмас. Олмошлардан саноқли аффикслар орқали от, ра« виш ёки феъллар ясалиши мумкин. Масалан: Қамликнинг ка- яоли бор, манманликнинг заволи бор. (Мақол.) Қомил Азизо- вич мени сенсиради-я. (И. Р.) Укангиз ме.ны менсимай қўйди. (Ойдин.) Оддийгина, шундай таншидикда, суҳбатлаша кетдик иккимиз. (У.)
   

Сон ўрнида қўлланувчи неча олмоши тартиб сонларга нис- батан сўроқ билдирганида -нчи аффиксини қабул қилади: Не- чанчи курсда ўқийсиз?
Олмошлардан от ясашда -лик аффикси, феъл ясашда -си- ра, -си(н), равнш ясашда -дай, -ча каби аффикслар ишлатила- ди. Олмошларнинг ўзига хос ясовчи аффикслари йўқ.

2. 
   Олмошлар баъзи сўзлар билан қўшилнб, бошқа сўз тур- кумига кўчиши мумкик: қаерда, озмунча, ўзбошимча, манман- лик қилмоқ ва бошқалар. Лекин ҳеч қайси сўз туркумидан аф- фиксация ёки композиция йўли билан олмош ҳосил қилиб бўлмайди.
   

3. 
   Олмошлар отларга хос сўз ўзгартувчилар билан ўзгара- ди. Олмошлар келишик аффиксларини олади ва улар белгили қўлланади. Отларда эса қўлланмай қолиши ҳам мумкин: Хат ёздим, Китоб ўқидим. Шаҳар тушдим. Бу гапларда отларга
   

қўшилиши лозим бўлган келишик формалари ни (хатни, ки-