Sh. N. Fayzimatov

Qalqovuchli satx rostlagich. 
Jahon bo’yicha eng birinchi texnik rostlagichlardan biri qalqovichli suyuqlik 
satxini rostlagichi bo’lib, uni 1975 yilda I.I.Polzunov tomonidan qurilgan. Undan 
bug’ qozonida suv satxini rostlash uchun foydalanilgan. Hozirda bu tipdagi 
rostlagichlar texnikada keng miqyosda qo’llanilmoqda. 
Hozirda misol bo’lib oddiy, shu bilan bir vaqtda zamonaviy keng tarqalgan 
satx rostlagichi qalqovichli rostlagich bo’lib, avtomobil karbyuratori qalqovuchli 
kamerasi hisoblanadi (1.24-rasm, a). Rostlash ob’ekti bo’lib 1 hisoblanadi va 
undagi benzini satxi N bevosita qalqovich 2 holati bilan o’lchanadi. Richaglar 
tizimi bilan igna 3 qalqovich bilan bog’langan rostlanadigan benzin oqimi 
kameraga tushadi. N=N
0
satxda igna to’liq benzin oqib kelayotgan kanalni 
berkitadi, ya’ni Q=0. N – kattalik rostlanadigan, talab etilgan kattalikni vazifa qilib 
beradi: u rostlovChi richakka ignani sozlash vaqtida o’rnatadi. 
a) 
b) 
1.5 – rasm. Qalqovuchli satx rostlagich.
Tashqi nazorat qilinmaydigan ta’sir bo’lib, avtomobil dvitagel jigleriga 
tushayotgan benzin sarfi G hisoblanadi. Ushbu sarf qalqovuchli kamera satxini 
pasayishiga olib keladi. 
Ko’rib chiqilayotgan rostlagichning funksional tizimi 1.5 – rasm b da 
ko’rsatilgan. Unda ikki tizim elementi ajratilgan bo’lib, ob’ekt bo’lib hizmat 
qiladigan qalqovuchli kamera o’lchash asbobiga biriktirilgan, unga kirish 
tomonidan Q-G ayirma beriladi. Chiqish kattaligi bo’lib, benzin satxi N bo’ladi; 
bajaruvChi qurilma qalqovuch holatini o’zgarishi va benzin oqim kanalida ignani 
siljishi va Q kattalikni beruvchidan iborat. 

---

22 
Bir o’lchamli va ko’p o’lchamli avtomatik tizimlar. 
Tizimlar oddiy va murakkab turlarga bo’linadi. Murakkab boshqaruv 
tizimlarining normal ishlashini ta’minlash uchun tizimni tashkil etuvchi har bir 
elemendarningholatini nazorat kilib turish maqsadga muvofikdir. Tizim 
elementlarining holatlarini nazorat qiladigan va zarur xollarda ularning nosozliklari 
tug’risida ma’lumot signali beradigan o’lchovvositalari nazorat elementlari 
hisoblanadi. Bu o’z navbatida avtomatik boshqaruv tizimining sifatdi va ishonchli 
ishlashini ta’minlaydi. Odatda boshqaruv ob’ektida va boshqaruv tizimi 
elementlarida 
turli 
harakatlantiruchi 
kuchlar 
mavjud 
bo’ladi. 
Tashqi 
harakatlantiruvchi kuchlarni kirish o’zgaruvchilari, kirish funksiyalari yoki kirish 
signallari deyiladi. Ko’pincha boshqaruvvazifalari haqida ma’lumot beruvchi turli 
o’lchov asboblarining signallari avtomatik boshqaruv tizimida kirish o’zgaruvchisi 
bo’lib keladi. O’lchov asboblarining haqiqiy signallari doim xatoliklar va chetga 
chiqishlar haqida ma’lumot beradi. Bitta kirish va bitta chiqish yo’liga ega 
bo’lgantizimlar odatda bir o’lchovli tizim deyiladi. 
Bir necha kirish va chiqish yo’llariga ega bo’lgantizimlar esa ko’p 
o’lchovli tizimhisoblanadi vao’lchovli tizimlar bitta kirish va bir nechta chiqish 
yo’llariga ega bo’ladilar yoki teskarisi. Shunday tizimlar ham uchraydiki, ularda 
kirish signallari ma’lum liniyalar bo’ylab, yuzaga yoki maydonga uzluksiz 
taqsimlanib turadi va ularning parametrlari taqsimlangan tizim deyiladi. Bundan 
keyin biz tizim deganda avtomatik tizimni nazarda tutamiz.
Yuqorida 
aytilgan 
muloxazalardan 
EHM 
larning 
zamonaviy 
avtomatikadagi roli yaqqol ko’rinadi. Murakkab boshqaruvtizimlarini, ayniksa 
ko’p sonli ob’ektlarni yoki turli murakkab jarayonlarni boshqarishga mo’ljallangan 
boshqaruvtizimlarini tezkor hisoblash mashinalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. 
Shuning uchun ham bugungi kunda avtomatikaning taraqqiyotiniboshqarish 
tizimini texnik vositalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. 
Umuman olganda tizimlar chiziqli va chiziqli bo’lmagan turlarga bo’linadi. 
chiziqli tenglamalarda yoziladigan tizimlarga chiziqli tizimlar deyiladi, aks holda 
tizim chiziqli bo’lmagan tizim deyiladi. 

---

23 
Tizim tarkibida atiga bittagina chiziqli bo’lmagan, ya’ni chiziqli 
tenglamada ifodalanmaydigan zvenoning bo’lishi tizimning chiziqli bo’lmasligiga 
olib keladi. Barcha chiziqli bo’lmagan avtomatik boshqaruv tizimilarni hisoblash 
uchun biror-bir umumiy qonuniyatga ega bo’lmagan usul mavjud emas. Faqat juda 
oddiy va quyi darajadagi chiziqli bo’lmaganavtomatik boshqaruv tizimilarda 
qo’llanilishi mumkin bo’lgan ba’zi usullar mavjud. Agar tizimga kiradigan kattalik 
X ning qiymatlar diapozonini cheklamaydigan bo’lsak unda barcha real avtomatik 
boshqaruv tizimilar chiziqli bo’lmagan avtomatik boshqaruv tizimiga aylanadiva 
chiziqli bo’lmagan tizimlarni yechimini topishning murakkablashtiradi hamda 
tizimni iloji boricha soddalashtirishni talab qiladi. Bu o’z navbatida chiziqli 
bo’lmagan tizimlarni chiziqlashtirishga olib keladi.