Sh. N. Fayzimatov

1-bob. Avtomatik boshqarish tizimlari. 
1.1 Avtomatik boshqarishning ishlash prinsiplari va avtomatik tizim modeli. 
Fan-texnika taraqiyotini jadallashtirishning asosiy 
yo’nalishlaridan 
biriavtomatlashtirilgan tizimlarni ishlab chiqarishga keng tatbiq etishdan iborat. 
Bunday rivojlanishda EHM ning o’rni katta ahamiyatga ega, chunki ular 
yordamida har xil murakkab jarayonlarni boshqarish mumkin. Bunday paytda 
odamning vazifasi hisoblash texnikasi vositalari va avtomatik tizimlarning ishlarini 
tashkil etishdan iborat bo’lib ular kerakli natijalarni kam harajat sarf qilib olishni 
ta’minlashlari kerak. Bu masalalarni yechish uchun boshqarishjarayonlari va 
ularning umumiy qonuniyatlarini bilish muhim ahamiyatga ega. 
Texnologik jarayonlarni berilgan ketma-ketlikda avtomatik ravishda 
amalga oshirish hamda boshqarish ob’ektiga ma’lum ketma-ketlikda ta’sir 
ko’rsatish 
avtomatik boshqarish
deb ataladi. Boshqarish jarayonining asosiy 
prinsiplarini tushunish uchun avtomobilni boshqarish jarayonini ko’rib chiqamiz. 
Rulda o’tirgan haydovchi oldidagi yo’lni va undagi predmetlarni ko’rib turadi, 
mashina qaerga ketayotganligini ko’radi va shunga asoslanib harakat yo’nalishini 
o’zgartirish kerakmi, kerak bo’lsa kaysi tomonga o’zgartirish xaqida qaror qabul 
qiladi. Bu jarayonni analiz qilib, biz bunda quyidagi asosiy elementlarni ko’rib 
turibmiz. Birinchidan, mashina xarakatlanishi kerak bo’lgan yo’nalish haqidagi 
ma’lumot, ya’ni boshqarish masalasi haqidagima’lumotni haydovchi ko’rish organi 
hisoblangan ko’z orqali oladi. Haydovchiga faqatgina oldindagi yo’lni ko’rish 
yetarli bo’lmay, u mashina qayerga ketayotganligini ham ko’rib turishi zarur. 
Olingan ma’lumotlarni analiz qilish natijalari asosida keyingi boshqaruv 
harakatlari to’g’risida qaror qabul qilinadi. Yuqorida qayd etilganlar har qanday 
boshqaruv tizimini asosini tashkil qiladi. Agar shulardan birortasi olib tashlansa, 
boshqarish tizimini amalga oshirishni ilojisi bo’lmaydi. Yuqoridagilarga 
asoslangan holda boshqarish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi, ya’ni 
boshqaruv va ularning natijalari to’g’risida ma’lumot olish, olingan ma’lumotni 
analiz qilish va qaror qabul qilish, qarorni amalga oshirish. Shunga asosan 
boshqaruv jarayonini amalga oshirish uchun boshqaruv masalalari va boshqaruv 

---

14 
natijalari to’g’risida ma’lumot manbalari bo’lishi kerak. Bundan tashqari, olingan 
ma’lumotni analiz qilib, qaror qabul qilish va ob’ektning boshqaruvini amalga 
oshiradigan qurilma zarur. Keltirilgan tahlillardan shu narsa ma’lum bo’lmoqdaki, 
boshqaruv jarayonini tashkil qilishda boshqaruv natijalari to’g’risidagi ma’lumot 
katta ahamiyatga ega, ya’ni boshqaruv ob’ektining holatini o’zgartiradigan sabab 
tizimga qanday ta’sir etishiga bog’liq bo’ladi. Bunga sabab bir biriga bog’liqligi