Сборник докладов республиканской научно-методической конференции вопросы применения современных систем и технологий

R
2
radiusli silindrsimon sirt bo‗lib, ichki va 
tashqi silindrlarning temperaturasi mos ravishda 
T
1
va 
T
2
ga teng deb hisoblasak, (3) 
ni 
R
1
dan 
R
2
 
oralig'ida 
r
bo‗yicha integratsiyalash mumkin. Integratsiyalash natijasida 
quyidagini olamiz: 


2
1
1
2
2
ln
T
T
P
l
R
R




(4) 

---

263 
Bundan quyidagi ifodani olish mumkin: 


1
2
2
1
ln
2
1
R
R
l
P
T
T




. (5) 
(5) ifoda haqiqiy laboratoriya ishlarini bajarish uchun ishchi formula sifatida qaralishi 
kerak. 
Eksperiment o‗tkazish uchun mo‗ljallangan tugunning elektr sxemasi 3-rasmda 
ko‗rsatilgan. 
R 
Ц 
ТП
1 
ТП
2 
E
2 
E
1 
А 
V 
Т 
D 
PA2 
PA1 
3-rasmdagi chizmaning asosiy elementlari quyidagi ko‗rinishda o‗zaro ta‘sir 
qiladi. 
T
transformator 
D
diodli ko‗prikda 
1 V
gacha kuchlanish beradi. Qabul 
qiluvchi 
Ц
silindrning o‗qi bo‗ylab joylashgan qizigan cholg‘amga to‗g‘ri 
kuchlanish kiradi. Cho‗lg‘amdagi tok kuchi va kuchlanish mos ravishda 
A
ampermetr 
va 
V
voltmetrlar bilan o‗lchanadi. Qurilmada voltmetr va ampermetrning vazifalari 
PA2
tomonidan, kalit yordamida 1 holatda kuchlanishni, 2 holatda tok kuchini 
o‗lchaydigan bitta asbobda amalga oshiriladi. Cho‗lg‘am va silindrning 
temperaturalari 
mV
millivoltmetrga ulangan 
TП
(mis-constantan) termoparalar bilan 
o‗lchanadi. Millivoltmetrlarning vazifalari kalit yordamida 1 holatda TП2 (silindir) 
termoparaga va 2 holatda TП1 (cho‗lg‘am) termoparaga ulangan 
PA1
raqamli 
asbobda amalga oshiriladi. 
«Нагрев нити»
tarmog‘i tomonidan boshqariladigan 
o‗zgaruvchan 
R
qarshiligi qizigan cho‗lg‘amning tokini sozlash uchun xizmat qiladi. 

---

264 
OBERBEK MAYATNIGI YORDAMIDA TEKIS TEZLANUVCHAN 
AYLANMA HARAKAT KINEMATIKASI QONUNIYATLARINI 
O„RGANISH 
 
Abduraxmanov K.P., Xolmedov X.M., TATU 
Fizika fanidan maʼruza mashg‗ulotlarida talabalarga fizikaviy qonuniyatlar 
asosan nazariy maʼlumotlar orqali tushuntiriladi. Nazariyaning to‗g‗riligi 
pirovardida uning xulosalarining tajribava amaliyot natijalariga muvofiqligi bilan 
belgilanadi. Har qanday fizik hodisani o‗rganishda tajriba va nazariya bir xil 
darajada zarurdir. Fizikani o‗qitishda laboratoriya ishlari alohida o‗rin egallaydi, bu 
talabalarga nafaqat fizikaviy hodisalar va qonuniyatlarni tushunishga, balki ularni 
amalda qo‗llashga imkon beradi. Fizika fani bo‗yicha laboratoriya ishlarini 
o‗tkazishda bir necha maqsad qo‗yiladi. Birinchidan, talabalarga o‗lchov asbob-
uskunalari bilan ishlashni o‗rgatib, ularda tajriba o‗tkazish ko‗nikmasini yuzaga 
keltirish. Ikkinchidan, tajribalarn ibiror reja asosida olib borib, natijalar ko‗zlangan 
maqsadga mos kelishini va vujudga kelishi mumkin bo‗lgan o‗lchash xatoliklariga 
ahamiyat berish. Uchinchidan, tajriba natijalarini tahlil qilib, to‗g‗ri xulosa 
chiqarish. Bularning hammasi malakali muxandis-bakalavr tayyorlash imkonini 
beradi. 
Fizikadan laboratoriya ishlarini zamonaviy jihoz va vositalar yordamida 
o‗tkazish har doim dolzarb masala bo‗lib qolmoqda. Bu esa laboratoriya 
qurilmalarini takomillashtirish, aniqlik darajasi yuqori bo‗lgan elektron 
qurilmalardan foydalanish, imkon darajasida har bir laboratoriya ishini bajarish 
orqali talabalar fizik jarayonlar va qonuniyatlar haqida to‗laroq ma'lumotlarga ega 
bo‗lishlarini taqazo etadi. 
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari 
universitetida fizika fanidan laboratoriya mashg‗ulotlarida foydalanishga tavsiya 
etilayotgan yangi ko‗p modulli laboratoriya qurilmalari stendi fizika fanining turli 
bo‗limlari bo‗yicha bir qancha fizikaviy jarayonlarni va qonuniyatlarni o‗rganishga 
mo‗ljallangan. Mazkur qurilmalarda laboratoriya ishini bajarish asosida talaba fizik 
jarayon, hodisalar, qonuniyatlar va ularni xarakterlaydigan fizik kattaliklar 
to‗g‗risida tasavvurga ega bo‗ladilar. 
Tekis tezlanuvchan aylanma harakat kinematikasi qonuniyatlarini Oberbek 
mayatnigi yordamida o‗rganishga mo‗ljallangan laboratoriya qurilmasida talabalar 
aylanma harakat qilayotgan jismning kinematik tavsiflari (aylanishlar sonining 
vaqtga bog‗liqligi, burchakli tezligi, burchakli tezlanishi va h.k.) ni aniqlashlari 
mumkin. Mazkur laboratoriya ishida o‗zgarmas kuch momenti ta'sirida aylanma 

---

265 
harakat qilayotgan jism va uning alohida qismlarining burchakli tezlanishi 
o‗zgarmay qolishi ko‗rsatib beriladi.
Qurilmada aylanishlar sonini o‗zgartirib borish imkoni mavjud bo‗lib, 
aylanishlarga ketgan vaqt elektron hisoblagichlar orqali o‗lchanadi, bunda optik 
datchiklar qo‗llanilganligi sababli o‗lchash aniqligi ortadi. Mayatnikda aylanma 
harakat qiluvchi jismning qismlarini aylanish markazidan turlicha masofada 
o‗rnatgan holda o‗lchashlarni olib borish imkoniyati yaratilgan.
Laboratoriya ishini bajarish davomida o‗lchash natijalarini tegishli 
jadvallarga yozish, hisoblashlarni amalga oshirish va olingan natijalar asosida 
grafiklar chizib, xulosalar chiqarish talab etiladi. Tajribadan olingan maʼlumotlar 
bilan nazariy maʼlumotlarning bir-biriga mos kelishi solishtiriladi. 
Talabalar mazkur laboratoriya ishini bajarish orqali jismlar tekis tezlanuvchan 
aylanma harakat qilishi uchun qanday shartlar bajarilishi kerakligini, o‗zgarmas 
kuch momenti taʼsirida yuzaga keladigan jismlarning aylanma harakati kinematikasi 
qonuniyatlarini bilib oladilar, burchakli tezlik va burchakli tezlanish vektorlarining 
qanday yo‗nalganligini, chiziqli va burchakli kinematik tavsiflar orasidagi 
bog‗lanishlarni tahlil qiladilar va xulosa chiqaradilar.