Say d u lla m irzayev

H ar m uroding, m aqsadin gga y e tm o q istarsan murod,
K o 'z ochib bedor b o ‘I: d a rk o r ilm, d a rk e r ilm!..
28 
Mamajonov S. H am za d in d o rb o 'lg a n m i.— «G uliston» jurnali, 1990-
yil, 12-son.
124

---

VI haqiqat oynasiga sayqal istarsan, Nihon.
Ilm ista
, 
ilm ista, istag 'il zinhor ilm!
M ehnatkash ommani bilim olishga, m a’rifatga chaqirish, 
m illiy uyg‘onishga d a ’vat, bo shqacha qilib aytg an d a, 
m a’rifatparvarlik, taraqqiyparvarlik, millatparvarlik, yurtsevarlik 
g ‘oyalari Hamza ijodining bosh yo‘nalishini tashkil etadi.
Hamza o ‘z davrining jarchisi sifatida «Y igia, Turkiston», 
«Yaxshi holin yo‘qotgan oqibatsiz Turkiston», «Dardiga darmon 
istamas» kabi she’rlarida chor mustamlakachilari va mahalliy 
zolimlar zulmi ostida ezilib, qoloqlikka va jaholatga mahkum 
etilgan T u rk isto n o ‘lkasini u yg‘onishga, m a ’rifatga, 
taraqqiyotga chaqiradi. «Uxlama ko‘p, o‘zbek eli, asri taraqqiy 
vaqtida», «Uyg‘on Turkiston, uyg‘onish vaqti keldi», — deb 
xitob qiladi:
Turg'il, darddan jismingni sog'la, Turkiston,
Donish o'tiga b a g ‘ring d o g ‘la, Turkiston.
Belga him mat kamarin bog'la, Turkiston,
M a ’rifatga yetmoqni chog'la, Turkiston.
Bu xalqchil va dolzarb asarlarda H am za she’riyatining 
g‘oyaviy-estetik xususiyatlari yaqqol namoyon bo‘ladi.
Shunisi m uhim ki, H am za a sarla rid a milliy uyg‘onish 
mavzusi, « o ‘lkani uyg‘otish», «xalqning k o 'zin i ochish» 
g ‘o y ala ri x alq lar d o ‘stligi ta m o y illarig a zid rav ish d a 
ifodalanm aydi. Zero, Hamza xalqlar va m illatlar d o ‘stligi 
ta m o y illa rig a sodiq qolgan holda ch o r R ossiy asinin g
mustamlakachilik siyosatiga salbiy munosabatda bo‘lgan. Ana 
shuni hisobga olib, taniqli hamzashunos olim Laziz Qayumov 
«Biz bilmagan Hamza» maqolasida haqli ravishda: «Shoirning 
rus kolonizatorlari bilan konflikti muttasil davom etgan», — 
deb yozdi. Hamzaning 1915 -1916-yillarda nashr etilgan «Oq 
gul», «Qizil gul», «Sariq gul», «Yashil gul», «Pushti gul», «Safsar 
gul» nomli she’riy to ‘plamlarida, shuningdek, «Ilm hidoyati», 
«Zaharli hayot» 
(1915)
singari pyesalari va «Yangi saodat» 
(1915) nasriy asarida m ustam lakachilik siyosatiga qarshi 
m a’rifatparvarlik, xalqparvarlik g‘oyalari bo‘rtib turadi.
125

---

«Yangi saodat yoxud milliy roman» asari 46 betdan iborat. 
U Q o‘qonda nashr etilgan. Asar muallifning «Kirish so‘z»i 
bilan boshlanadi. U nda asarning «qora m ehnatchilarga» 
bag‘ishlanganligi qayd etiladi. Hamza asarda mehnatkashlarni 
ilmli-bilimli bo‘lishga, hunar o ‘rganishga d a’vat etadi.
«Yangi saodat» asarida tasvirlanishicha, A bd u q ah h o r 
boyvachcha otasi G ‘oziboyning vafotidan so‘ng undan qolgan 
katta merosdan samarali ravishda foydalana olmaydi. Chunki u 
o ‘qimagan, dangasa va qimorboz edi. Merosni qimorga yutqazib 
qo‘yadi. Boyvachchaning ilmi va hech qanday hunari yo‘q edi. 
N atijada, u sharm andayu sharm isor b o ‘ladi, oilasini boqa 
olmaydi: onasi Ruzvon, xotini Maryam, farzandlari Olimjon va 
Xadichalarni tashlab qochib ketadi. Xotini Maryam esa turmush 
qiyinchiliklari girdobida shoshib qolmaydi. 0 ‘z mehnati bilan 
oilaning tirik ch ilig ini t a ’m inlaydi. B olalarini ro s tg o ‘y, 
mehnatsevar qilib o ‘stiradi. 0 ‘g‘li Olimjon bir ilg‘or muallimning 
yordamida o ‘qib ilm egallaydi, ziyoli b o ‘lib yetishadi. Halol 
mehnat qilib pul topadi. Shundan so‘ng Olimjon Toshkentda 
xoru zor b o ‘lib, o ch -y alan g ‘och daydib yurgan otasi 
Abduqahhorni izlab topadi va uyiga — Qo‘qonga olib qaytadi.
Shunday qilib, bu oila halol mehnat va ilm-ma’rifat tufayli 
fojiadan qutuladi. A bduqahhor boyvachchaning ilmsizligi, 
h u n arsizlig i va m e h n atd an b o ‘yin to b lash i o q ib a tid a
baxtsizlikka uchragan bu oila Maryamning mehnatsevarligi, 
tadbirkorligi, Olimjonning ilm egallashi natijasida qaytadan 
baxt-saodatga erishadi.
Hamza m a’rifatchilik g‘oyalarini turmushda amalga oshirish 
uchun faol harakat qildi. U 1911-1915-yillarda aw al Qo‘qonda, 
so‘ngra Marg‘ilonda maktab ochib, o ‘quvchilarga dars berdi. Ular 
uchun « 0 ‘qish kitobi», «Qiroat kitobi» va «Yengil adabiyot» 
nomli darslik va o‘quv qo‘llanmalar yaratdi. Hamza mehnatkash 
bolalarni bepul o‘qitdi. Biroq Hamzaning bunday xalqparvarlik, 
m a’rifatp arv arlik h ara k a tlari m ustam lakachi va m ahalliy 
amaldorlar tomonidan qarshilikka uchradi. Chor amaldorlari 
Hamzani bunday ezgu harakatlari uchun ta ’qib qildilar, uning 
yangi maktabini yopib qo‘ydilar. Hamza bundan norozi bo‘lib 
yozadi: