|
Imom:
A ssalom u alaykum , o'rgilay O yim xon! Boy y o ‘qlarmi?
Zaynab:
B o ‘lsalar ham bu yoqqa kelm aydilar, q o ‘rqmang.
Imom:
B a y -b a y -b a y , bugun ju d a y a m o fa tijo n b o ii b s i z , xu d o
y o m o n k o 'z d a n s a q la s in ( D u o o ‘q ib , d a m s o la r , Z a y n a b n i
quchoqlam oqchi bo'lib turganda, boyning tovushi eshitiladi). V oy... xudo
urdi m eni... qaysi g o ‘rga boray endi...
Zaynab:
Q o ‘rqm ang, o'ltiring (b oy eshikka yaqinlashadi). H oy...
kirm ang, q o 'n o q bor.
Boy:
K im bor?
Zaynab:
X olam lar kelgan edilar.
117
Boy:
U nday b o ‘lsa, men m ehm onxonada o ‘ltiray.
Zaynab:
(im om ning holiga qarab kulib). X olam lar sizni so'radilar,
boy bobom qalay, yaxshim i deydilar.
Boy:
X udoga shukr... N ega oz keladilar, sizni sevm aydilar ch o g ‘i.
Zaynab: Y o ‘q, sevadilar-ku, endi ishlar k o ‘p-da.
Boy:
D unyoning ishi bitmaydir, tez-tez kelib tursinlar. X olangizni
kechasi saqlab qoling.
Zaynab:
M en boya shuni aytdim , y o ‘q deydilar...
Imom:
0 ‘rgilay, O y im xon , yuragim y o rild i, o 'la y o z d im ... U f,
bukun m enga ruxsat bering, hafsalam ham qolm adi.
F itr a t asa rla rin in g g ‘oyaviy-badiiy saviyasi va tarb iy av iy-
estetik a h a m iy a ti k a tta d ir. U n in g ijodi o ‘zbek ad a b iy o tin in g
jid d iy y u tu g ‘i. Y ozuvchi asa rlari adab iyotim iz oltin x azinasidan
o ‘ziga m u n o sib o ‘rin egallagan.
F itr a tn in g ilm iy fa o liy a ti h a m serm azm u n va se rq irra d ir.
D a rh a q iq a t, F itra t ra n g -b ara n g badiiy asa rlar yozish bilan birga,
ilm so hasida h am b arak ali m eh n at qilgan. F itra t qom usiy olim
sifatid a a d a b iy o t, til, tarix , falsafa, h a tto , m u siqa va sh ah m o t
h a q id a ham ilmiy ta d q iq o tla r olib borgan.
F it r a t X X a sr o 'z b e k a d a b iy o ts h u n o s lig in in g d a s tla b k i
serm ahsul va keng qam rovli vakillarid an biridir. U A b ulq osim
F ird a v siy , M irz o B edil, U m a r X a y y o m , M u h a m m a d Solih,
T u rd i, M a sh ra b singari s o ‘z s a n ’a tk o rla ri h aq id a, shuningdek,
« Q u ta d g ‘u b ilig » , « H ib a t u l-h a q o y iq » , « Y a ssa v iy m a k ta b i
shoirlari», « F a rh o d va Shirin» dosto ni, « E rtak va h aq iq atlar»
sin g ari q a to r ilm iy m a q o la la r y ozgan . « A d a b iy o t q o id a la ri»
(1926), «E ng qadim gi tu rk adabiy o ti» (1927), « 0 ‘zbek klassik
a d a b iy o tid a n n a m u n a la r» (1928), «A ruz» (1936) k a b i d arslik
va o ‘quv q o ‘llan m alari y aratg an .
F it r a t n in g b a d iiy a d a b iy o t h a q id a g i ilm iy ta d q iq o tla r i
d a lilla rg a boyligi, d a v r ta la b ig a m o n an d lig i, y ang i fik rla rg a
serobligi, so d d a va ra v o n yozilgani bilan d iq q atg a loyiqdir.
K o ‘p r o q a d a b i y o t s h u n o s s i f a t i d a t a n i l g a n F i t r a t
tils h u n o s lik b ila n h a m jid d iy v a s a m a r a li s h u g ‘u lla n g a n .
« 0 ‘z b e k tilin in g sa rfi t o ‘g ‘risid a » , « 0 ‘z b e k tili s a b o q la ri»
sin g ari m a q o la la r yozgan; « O n a tili», « 0 ‘zb ek tili q o id a la ri
t o ‘g ‘risida b ir tajrib a» k ab i o ‘quv q o ‘llan m alari tay yo rlagan .
118
F itr a tn in g ilm iy a s a r la r id a ay rim b ah sli, m u n o /a ra li va
n o a n iq o ‘rin la r h a m m av ju d . B iroq b u n d a n q a t’i n a /a r , ular
shu so h ad a g i d a stla b k i d ad il ilm iy izlan ish lar va y an g ilik lar
sifatid a q im m atlid ir.
Y angi o ‘zbek a d a b iy o tin in g sh ak llan ish i va rivojlan ish id a
F itra tn in g x izm ati k a tta . S h u n g a k o ‘ra A b d u ra u f F itr a t X X
a sr o ‘zbek ad a b iy o ti tarix id a faxrli o ‘rin la rd a n birini egallaydi.
119
H A M Z A H A K IM Z O D A N IY O Z IY
(1 8 8 9 -1 9 2 9 )
Hamza — ko‘p qirrali, noyob iste’dod sohibi. Hamzaning
adabiy-badiiy faoliyati nafaqat o ‘zbek, balki qozoq, qirg‘iz,
ozarbayjon, turkm an, tojik, uyg‘ur, ta ta r va qoraqalp oq
adabiyotlari rivojiga ham ijobiy ta ’sir ko‘rsatdi. Shuning uchun
ham ta n iq li o za rb a y jo n ad ib i M irza Ib ro h im o v : «M en
H am zan ing y orqin is te ’dod i, estetik va v a ta n d o sh lik
ideallarining musaffo va o ‘ziga xosligi oldida qulluq qilaman.
Biz h ozirg i k u n la rd a ham H am zad an x alq n in g o ‘lm as
an ’analaridan foydalanishni, umuminsoniy va internatsional
hodisalarni milliy koloritda tasvirlashni o‘rganishimiz kerak»,
— deb yozgan edi. Mirzo Tursunzoda adib ijodi haqida: «Biz,
yosh tojik qalamkashlari uchun Lohutiy, Ayniy asarlari naqadar
aziz b o ‘lsa, H am za H ak im zo d a asa rla ri ham shu q ad ar
m o‘tabar», — deya ehtirom bildiradi.
Hamzaning ijodi sermazmun va serqirradir. U ndan katta
adabiy-madaniy meros qolgan. 0 ‘zbek adabiyotshunosligi ana
shu merosni to ‘plash, nashr etish, ilmiy asosda o‘rganish va xalq
orasida keng targ‘ib qilish sohasida ancha ishlar qilgan. Biroq
hamzashunoslik rivoji silliq kechgani yo‘q. Hamzashunoslik o‘zbek
adabiyotshunosligining tarkibiy qismi sifatida o ‘z taraqqiyotida
ibtidoiylikdan murakkablikka, yuzakilikdan chuqur ilmiylikka
tom on k o ‘ta rila borishdek qiyin y o ‘lni bosib o ‘tdi.
Hamzashunoslik yutuqlari osonlik bilan qo‘lga kiritilmagan.
Hamzashunoslik ilmiga Hamza hali tirik chog‘ida — 20-
yillardayoq asos solingan edi. Shokir Sulaymon, Abdurahmon
S a ’diy, B. A. P estovskiy H am za ijo d in in g d astla b k i
120
ta d q iq o tc h ila rid a n
h iso b la n ad i.
30-yillarga
kclib
hamzashunoslikda Sotti Husayn, Yusuf Sulton, Komil Yashin,
Izzat Sulton, H om il Y oqubov faollik k o ‘rsatdi. Ularning
maqolalarida, xususan, Yusuf Sultonning «Hamza Hakimzoda»
(1940) kitobida Hamzaning hayoti va asosiy asarlari haqida
ilk m arta ancha keng m a’lumot berildi.
Hamzashunoslik ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda o ‘z
taraqqiyotining yangi bosqichiga ko‘tarildi. Uning tadqiqot obyekti
kengaydi, ilmiy-professional saviyasi oshdi. Hamza ijodining
mavzular doirasi, g‘oyaviy mundarijasi, o ‘ziga xos xususiyatlari,
xalqchillik, zamonaviylik, a n ’ana va novatorlik masalalarini
yoritishga e’tibor kuchaydi. Ibrohim M o‘minov, Komil Yashin,
Izzat Sulton, Yusuf Sulton, Vohid Zohidov, Laziz Qayumov,
Mahmudali Yunusov, Tursun Sobirov, Hafiz Abdusamatov kabi
taniqli olimlar adib ijodini turli rakurslarda tadqiq etishdi.
Bu davrni hamzashunoslikning avji, deb aytish mumkin.
Ayni shu paytda tanqidiy-biografik ocherklar, monografiyalar,
xilma-xil ilmiy risolalar, o ‘quv qo‘llanmalari, o ‘nlab nomzodlik
va
ik k ita
d o k to rlik
(A. B oboxonov,
L. Q ayum ov)
dissertatsiyalari yaratildi. Yu. Sultonovning «Xalq san’atkori»
(1959), M. Rahmonovning «Hamza va o ‘zbek teatri» (1958),
L. Qayumovning Hamza haqidagi ilmiy trilogiyasi (1962, 1964,
1971), H. A b d u sa m ato v n in g « T rad itsiy a va n o v a to rlik
problem asi» (1974), M. Q o‘shjonovning «Hamza ijodidan
lavhalar» (1986) nomli k ito blari, shuningdek, m ualliflar
jamoasining «Hamza haqidagi maqolalar» (1960), «Hamza ijodi
haqida tadqiqotlar» (1981) degan to ‘plamlari ana shu davrning
mahsulidir. Bu ilmiy ishlarda Hamza asarlarining g‘oyaviy-
badiiy xususiyatlari, ijodkorning hayot y o ii, ijtimoiy faoliyati,
falsafiy, siyosiy qarashlari, a n ’ana va novatorlik masalalari
haqida anchagina m a’lumotlar berilgan.
Hamza Hakimzoda ijodini ilmiy asosda o‘rganish, tadqiq
qilish va nashr etish sohasida salmoqli yutuqlar qo‘lga kiritilgan27.
0 ‘zbekiston xalq yozuvchisi Mirmuhsin shularni nazarda tutib,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
