Say d u lla m irzayev

«...odam bo 'Imoqchi esang, onang zoriga quloq solma!»
— deb «nasihat» qiladi. Mirzakarimboy o ‘z jiyani Y o‘lchiga 
zulm, adolatsizlik va insofsizlik qiladi. Bu qari chol, hatto 
jiyanining sevgilisi — nabirasi qatori qiz Gulnorga uylanishdan 
ham tortinmaydi.
M irzakarimboy Y o‘lchiga nasihat qilgan b o ‘lib, o ‘zining 
h ay o t va o d am lar haq id agi « falsafa»sini bay o n etadi. 
Mirzakarimboyning «falsafa»siga ko‘ra: 
«Pul— hamma narsaning
209

---

otasi. P u l— belga quvvat, boshgatoj. Puldorodam
— 
qanotli odam.
Bu qanot bilan M ag 'ribdan Mashriqqa uchasan, har yerda oshna-
og ‘ayni, do ‘st-yor topasan».
Mirzakarimboy. 
«Men do ‘stlarga sira
ishonmayman...», «Xotin erning quli, xotinning ko'ngliga, ra'yiga
qarab ish qilgan erk a k
— 
odam em as»,
— deydi. Y uqorida 
keltirilgan misollardan Mirzakarimboyning yirtqich qiyofasi, 
uning odamgarchilikdan mahrum ekanligi yaqqol anglashiJadi.
«Qutlug1 qon» romani til va badiiy mahorat jihatidan ham 
g 'o y atd a diqqatga sazovor. A sarda adib obraz yaratishda 
psixologik tahlil san’atidan, xalq tili boyliklaridan ustalik bilan 
foydalangan. Obraz xarakterini, personaj tilini tabiiy va jonli 
qilib tasvirlagan. Shunga ko‘ra, romandagi har bir obrazning 
o ‘z ichki-tashqi dunyosi bor, o ‘z xarakteri va individual tili 
bor. Masalan, Abdushukur tilidan ishlatilgan «g‘olibo maqsad», 
«kaminaning g‘oyaviy hayoti», «evoh, zavoli Turkiston», «milliy 
sarmoya», «o‘z boylarimiz — musulmon boylarimiz» singari 
so‘z va iboralar, bu obraz tiliga individual tus bergan.
R om anda personajlar tili singari muallif nutqi ham katta 
mahorat bilan ishlangan. Asarda Oybek jonli xalq tili boyliklari: 
xalq m aq o llari, hikm atli s o 'z la r va obrazli ib o ra la rd a n , 
shuningdek, o ‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, mubolag‘a, majoz 
kabi tasviriy vositalardan unumli foydalangan. Bundan tashqari, 
yozuvchi xalq maqol va hikmatli so‘zlari darajasida turuvchi 
«Yer sotgan — er bo im aydi, er — yer sotmaydi», «Jabrning 
to'qm og'iga toqat yo‘q», «Xalq o'z ishini bilib qiladi», « 0 ‘tinsiz 
qozon qaynamaydi» singari sermazmun, chiroyli jum lalar va 
obrazli iboralar yaratgan.
«Qutlug' qon» romani sujet va kompozitsiya jihatidan ham 
tahsinga loyiqdir. Unda asar g'oyasini va obrazlar xarakterini 
ochishga xizmat qilm aydigan tasvirlar, oshiqcha voqea va 
e p iz o d la r y o 'q . Y ozuvchi v o q e alar ta sv irin i o rtiq c h a
cho'zmaydi. Voqeadan voqea chiqarish va ularni tabiiy tarzda 
bir-biri bilan bog'lash orqali asosiy sujet chizig'ini vujudga 
keltiradi. Shu bilan birga, sujetni xarakter yaratish ishiga 
mohirona xizmat qildiradi.
Kezi kelganda shuni ham qayd etish kerakki, roman ayrim 
qusurlardan ham xoli emas. Asarda o'sha davr taqozosiga ko'ra,
210

---

sotsialistik realizm talabiga binoan rus-inqilobchi Petrov obrazi 
sun’iy ravishda kiritilgan, uning Y o‘lchiga k o ‘rsatgan ta ’siri 
id ealla sh tirilg an . Ja d id A b d u sh u k u r esa b ir to m o n lam a 
tasvirlanib, o ‘quvchida yoqimsiz taassurot qoldirishga urinilgan.
Oybekning «Navoiy» (1944) romani ham o ‘zbek adabiyoti 
tarixida faxrli o ‘rin tutadi. Yuzaki qaraganda, Oybek urush 
yillarida uzoq o‘tmish mavzusida «Navoiy» romanini yaratish 
b ilan o ‘sha ja n g o v a r d av r ta la b la rid a n u zo q lash gan d ay
k o ‘rinadi. Aslida esa bunday emas. Chunki Oybek o ‘tmish 
voqeligini aks ettirish, buyuk tarixiy shaxs Alisher Navoiy 
obrazini yaratish, uning V atanga va xalqqa b o ‘lgan cheksiz 
muhabbatini tasvirlash asosida vatanparvarlik, insonparvarlik, 
qahram onlik va yom onlikka nafratni ta rg ‘ib qildiki, urush 
davri talablariga to ‘la mos kelar edi.
«N avoiy» ta rix iy -b io g ra fik ro m an ja n rin in g n o d ir 
namunasidir.
R om an voqeasi 18 yoshli yigit — A lisher N avoiyning 
Samarqanddan Hirotga qaytishi bilan boshlanadi va Navoiy 
hayotining eng samarali va eng sermazmun davrlarini qamrab 
oladi. A sar voqeasi N avoiyning o ‘limini aks ettirish bilan 
tugaydi. D em ak, asard a N avoiy ta rjim ai holining asosiy 
bosqichlari hayot haqiqatiga mos holda yorqin tasvirlangan. 
Asarda Navoiyning olijanob fazilatlari, ajoyib xislatlari, Vatan, 
xalq va adabiyot oldidagi buyuk xizmatlari birin-ketin ochila 
boradi. Navoiy obrazi romanda ei va xalq uchun qayg'uruvchi, 
y urtning baxt-saod ati haq ida jo n kuydiruvchi, ad o lat va 
haqqoniyat uchun astoydil intiluvchi ulug‘ siymo sifatida 
namoyon bo‘ladi. Navoiy o‘z do‘stlariga nasihat qilib: