Samarqand davlat universiteti I. T. Ergashev, D. S. Normurodov, B. M. Eshonqulov sabzavot ekinlari seleksiyasi

Ekologik har xillik.
Bu urugʻ shakillangan oʻsimlikka tashqi sharoitning 
ta‟siri natijasida yuzaga keladi. Bunday har xillik oʻsimliklar irsiyati bilan bogʻliq emas. 
2. 
Genetik har xillik.
Ota-ona shakllarining genotiplarining qoʻshilishi, ya`ni 
urug`lanishi natijasi boʻlib irsiyat bilan bogʻliq. 
3. 
Matrikal har xillik
. Urugʻning ona oʻsimlikda har xil joyda shakllanganligi 
bilan bogʻliq. 
Bunday sabablar orasida eng yaxshi oʻrganilgan matrikal har xillikdir, ya‟ni 
sabzavot ekinlarida kam shoxlanadigan oʻsimliklarda tupning yuqori qismida, 
shoxlarning quyi tartibida, roʻvakning oʻrta va pastki qismlarida sifatli urugʻlar 
shakllanishi aniqlangan. Bundan tashqari, yirik urugʻlar koʻproq hosil berishi 

---

97 
aniqlangan. Tupning tuzilishi (arxitektonikasi) gullash muddatlariga, urugʻlarning hosil 
boʻlishi, pishishiga ta‟sir qiladi. Urugʻlarning pishib yetilishi darajasi esa urugʻlarning 
urugʻ sifati va hosildorlik koʻrsatkichlariga ta‟sir koʻrsatadi. 
Urugʻlar sifatining har xilligi ularning ma‟lum belgi xususiyatlarining 
oʻzgarishiga olib keladi. Buni urugʻchilik bilan shug`ullanuvchi mutaxassislar bilishi 
kerak.
Ona oʻsimlikda urugʻlarning rivojlanishining 3 ta bosqichi bor: 
1. Yoshlik davri (urugʻlarning shakllanishi va pishishi). 
2. Yetuklik davri (saqlash davridagi yuqori urugʻ sifatini saqlaу olishi). 
3. Qarilik davri (urugʻ sifatlarining pasayishi va nobud boʻlishi). 
Oʻsimlikda urugʻlar shakllanishi davomida gulning urugʻlanganidan to uning 
pishib yetilguncha (60-80 kun) mevada boʻladi. Bu vaqtda murakkab biokimyoviy 
jarayonlar boʻlib, bu urugʻning fizik xususiyatlariga, bu esa o`z navbatida urugʻ 
sifatlarini belgilovchi morfologik va fiziologik jarayonlarga o`z ta‟sirini koʻrsatadi.
Urugʻlar yoshlik davrida uchta bosqichni oʻtaydi:
1.
Shakllanish; 
2.
Toʻlishish;
3.
Pishib yetilish davrlari. 
Shakllanish davrida urugʻ ekin va navga xos shakl va kattalikka ega boʻladi. Bu 
davrda urugʻ namligi yuqori (72-93%) boʻlib, bosqich oxirida esa urugʻ massasi oʻz 
maksimal ogʻirligining 25-40%ini tashkil qiladi. Bu paytda urugʻlarning unuvchanligi 
boʻlmaydi yoki past ko`rsatkichlarga (50%) ega bo`ladi.
Urugʻlarning shakllanishi davri davomiyligi karam va sholgʻomda –30-35 kun, 
piyoz va bodringda –15-20 kun, pomidorda 20-25 kunni tashkil etadi. Karam sholgʻom 
va piyozda 20-25 kun, bodringda 20-30 kun, pomidorda 45-50 kundan keyin 
unuvchanlik qobiliyatiga ega boʻladi. 
Toʻlish davrida – urugʻlarda intensiv ravishda quruq moddalar toʻplanadi. Bu 
bosqich davomiyligi: 
Bodring, piyozda 10-15 kunni; 
Pomidor, sholoʻomchada 15-20 kunni; 

---

98 
Karamda 20-25 kunni tashkil etadi. 
Bu vaqtda piyoz, bodring, pomidorda urugʻning morfologik belgilari, rangi 
oʻzgaradi, karam va sholgʻomchada esa bu oʻzgarishlar sezilarsiz boʻladi, urugʻ namligi 
52-85%ni tashkil etadi. 
Bosqich oxirida urugʻning unuvchanligi karam va sholgʻomda 80-85%, piyozda 
50-60%, bodringda 20-25% ga yetadi. Pomidor urugʻlari bu davrda unuvchan 
boʻlmaydi. Pishib yetilish davrida urugʻlarda biokimyoviy jarayonlar davom etadi va 
ular navga xos boʻlgan belgilarga ega boʻladi. Bu bosqichning davomiyligi 
sholgʻomchada 10-15 kun, karamda 15-20 kun, pomidorda 20-25 kun, piyoz va 
bodringda 25-30 kunni tashkil etadi. Bu bosqichda Urugʻlarning pishib yetilishni 
davrini shartli ravishda ikki fazaga bo`lish mumkin: mum pishish va toʻla pishish 
fazalari.