Samarqand davlat universiteti I. T. Ergashev, D. S. Normurodov, B. M. Eshonqulov sabzavot ekinlari seleksiyasi

Topshiriq
: 
Savbzavot 
ekinlarinida 
chatishtirish 
oʻtkazish tartibini “
FSMU”
texnologiyasidan foydalangan holda bayon eting. 
Oʻz-oʻzini nazorat qilish uchun savollar. 
1.Oʻzidan va chetdan changlanuvchi oʻsimliklar gulining tuzilishidagi 
farqlarni aniqlang? 

---

86 
2.Chetdan changlanuvchi ekinlarning oʻzidan changlana olmasligining 
sabablarini ayting. 
3.Oʻzidan changlanuvchi oʻsimliklar ba‟zan chetdan ham changlanib qolish 
sabablari nimada? 

---

87 
SUPERELITA VA ELITA URUGʻLARINI YETISHTIRISH TARTIBI. 
ELITA URUGʻ MIQDORI VA MAYDONIGA BOʻLGAN TALABNI
HISOBLASH
 
Darsning maqsadi:
Sabzavot ekinlari superelita va elita urugʻlarini yetishtirish 
usullari bilan tanishish. 
Asosiy tushunchalar.
Elita urugʻi deb, biror navdan tanlab olingan yaxshi 
oʻsimliklarning seleksiya urugʻchilikning maxsus usullarini qoʻllab yetishtirilgan, 
navdorlik va ekish sifatlari talablariga toʻliq javob beradigan urugʻiga aytiladi. 
Elita soʻzi fransuzcha – eng yaxshi, saralangan degan ma‟noni anglatadi. Elita 
tanlab olingan navga xos eng yaxshi oʻsimliklarning koʻpaytirilgan avlodidir. Elita 
urugʻlarini yetishtirishdan oldin superelita urugʻlari yetishtiriladi. Superelita soʻzi 
lotincha boʻlib, elitadan oldingi degan ma‟noni bildiradi. Superelita urugʻi eng 
Yuqori mahsuldorlik, navdorlik va ekish sifatlariga ega.
Elita urugʻining har yil navbatdagi koʻpaytirishdan olinadigan urugʻlar 
reproduksiyalar deb yuritiladi.
Elita urugʻlari yetishtirish bilan birlamchi urugʻchilik shugʻullanadi. U 
uchta pitomnikdan:
1)
Birinchi yil avlodlarni sinash pitomnigi yoki urugʻchilik pitomnigi: 
2)
Ikkinchi yil avlodlarni sinash pitomnigi yoki urugʻlik pitomnigi : 
3)
koʻpaytirish pitomnigidan tashkil topgan.
Elita urugʻlarini yetishtirish 3 bosqichdan iborat:
a) Dastlabki materialni tanlash 
b) Eng yaxshi avlodlarni sinashga
v) Ularni koʻpaytirishga asoslanadi. 
Sabzavot ekinlarida yakka tanlash usulida elita urugʻlarini yetishtirish 
tartibi:
Birinchi yilgi boʻgʻinlarni sinash (tanlash pitomnigiga navning navdorligi 
va tipikligi Yuqori boʻlgan ekinzorlardan yakka tanlab olingan oʻsimliklarning) 
mevalaridan olingan oilalar urugʻlari ekiladi.

---

88 
Birinchi yil boʻgʻinlarni sinash pitomnigiga eng yaxshi oilalar ekiladi. 
Oilalar nav uchun tipik morfobiologik, xususiyatlari, mahsuldorligi, va boshqa 
qimmatli xoʻjalik biologik belgilari boʻyicha baholanadi. Talabga javob 
bermaganlari brak qilinadi va eng yaxshi oilalar hosili alohida yigʻishtirib olinib, 
urugʻlari ajratiladi va laboratoriyada baholanadi. Dalada talabga javob bermagan 
oilalar hosil yigʻish oldidan yulib tashlanadi. 
Ikkinchi yilgi boʻgʻinlarni sinash pitomnigiga birinchi yil boʻgʻinlarni 
sinash pitomnigidan, tanlab olingan liniyalarning urugʻlari ekiladi. Bu pitomnikda 
ham oʻsimliklar oʻsuv davrida baholashlar oʻtkazilib, navga xos boʻlmagan, 
kasallangan liniyalarning hosili alohida yigʻib olinadi. Ikkinchi yilgi boʻgʻinlarni 
sinash pitomnigidan tanlab olingan eng yaxshi liniyalarning birlashtirilgan 
urugʻlari koʻpaytirish pitomnigida ekiladi.
Koʻpaytirish pitomnigida urugʻ yetishtirish ekinlarning koʻpayish 
koeffitsiyentiga va elita urugʻlariga boʻlgan talabga qarab bir -yildan toʻrt yilgacha 
davom etishi mumkin. Koʻpaytirish pitomnigining vazifasi navning genetik 
sofligini, qimmatli xoʻjalik biologik belgilarini saqlagan holda imkon boricha 
tezroq urugʻlarni koʻpaytirishdir. Koʻpaytirish pitomnigida yetishtirilgan hosil 
yigʻib olinib, urugʻlar tozalanadi, saralanadi va yaxshi jixozlangan omborlarda 
saqlanadi. Bu urugʻlardan keyingi yili superelita, undan esa elita urugʻlari olish 
uchun foydalaniladi. 
Elita urugʻchilik xoʻjaliklarida yetishtiriladigan elita urugʻ miqdori va maydonini 
hisoblash uchun quyidagi koʻrsatkichlarni bilish talab etiladi:
Ekin turi va navi boʻyicha zarur boʻlgan konditsion elita urugʻi miqdorini, 
reja boʻyicha hosildorlikni, ekish normasini, umumiy hosildan konditsion urugʻ 
chiqimini, har bir oila (delyanka) dagi oʻsimliklar sonini, har bir oʻsimlikdan 
olinadigan urugʻ miqdori va boshqa koʻrsatgichlari toʻgʻrisidagi ma‟lumotlarga 
asoslangan holda olib boriladi.