Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika va magnetizm kafedrasi

Sistema modeli


Har qanday sistema u yoki bu model asosida o’rganiladi. Modellashtirish har qanday ilmiy izlanishning zaruriy vositasi hisoblanadi. Masalan, biz moddaning gaz holatini o’rganishni “ideal gaz” modelini o’zlashtirishdan boshlaymiz, so’ngra “real gaz” modeliga o’tiladi (Van-der-Vaals tenglamasi). Bizga noma’lum sistemani avvalo “qora yashik” modeli asosida tasavvur etamiz. So’ngra model ilmiy asosda o’rganilib, takomillashtirilib borilib, uning barcha xossalari ma’lum bo’lgach “shaffof” yashik modeli yuzaga keladi. Masalan: biz uchun televizor murakkab, noma’lum sistema hisoblansin, unga kirish: antenna, elektr toki, turli maqsadlarni amalga oshirish uchun mo’ljallangan murvatlar hisoblanadi. Undan chiqish: ekranda ovozli tasvir va uning harakati hisoblanadi. Biz ushbu misol orqali shuni ta’kidlab o’tmoqchimizki televizorni sistema deb olsak, uning qanday qismlardan tashkil topganligini va qismlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni bilmasak ham undan foydalanishimiz mumkin. Ammo televizor ustasi uchun u “shaffof yashik” hisoblanadi. Bir sistema bir nechta maqsadlar uchun ishlatilishi mumkin, xudi shuningdek bir maqsad uchun bir nechta sistema ishlatilishi ham mumkin. Misol: yog’och sistema bo’lsa, undan turli maqsadlarda: yonilg’i, qurilish materiali sifatida foydalanish mumkin. Xuddi shuningdek yonilg’i sifatida: ko’mir, gaz, atom energiyasi, elektr energiyasi va hokazodan foydalanish mumkin.


Sistemaning kirish va chiqishlari
Har qanday sistema tashqi muhit bilan son-sanoqsiz munosabatlar orqali o’zaro aloqada bo’ladi. Biz sistema modelini tuzishda ushbu son-sanoqsiz munosabatlardan chekli qismini tanlab olamiz. Qaysi munosabatlarni tanlab olish, sistemaga qo’yilgan maqsad asosida amalga oshiriladi. Qo’yilgan maqsad uchun munosabatlarning eng muhimlari olinib, ikkinchi darajalilari e’tiborga olinmaydi. Masalan: “Ideal gaz” modelida molekulalar hajmi va ularning o’zaro ta’siri e’tiborga olinmaydi. Ushbu “Ideal gaz” modeliga Nyuton dinamikasi qonunlarini qo’llab gazlar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi keltirilib chiqariladi. So’ngra gazning real modeliga o’tilganda ushbu cheklanishlarga barham berilib Van-der-Vaals tenglamasi keltirilib chiqariladi.
Ushbu tanlash jarayonida xatolikka yo’l qo’yilishi ham mumkin, ya’ni kirish va chiqishlarning asosiylaridan ba’zi biri hisobga olinmay qolishi yoki asosiy deb hisoblangan munosabatlar, sharoitning o’zgarishi bilan ikkinchi darajali munosabatlarga aylanib qolishi ham mumkin. Sistema modeli sinab ko’rilgach, unga o’zgartirishlar kiritiladi va shu yo’l bilan model takomillashtirilib boriladi.
Sistema modelining tarkibi.
Sistema oddiy va murakkab turlarga bo’linadi. Murakkab sistemalar elementlardan va sistemachalardan (podsistema) tashkil topadi. Masalan: oila sistemasi bir nechta elementlar: Ota, Ona, bolalar, yaqin qarindoshlar, oylik, mashina, televizor va hokazolardan tashkil topadi. Podsistema: oila a’zolari, oila mol-mulki, oila daromadlari, oila xarajatlari va hokazolar hisoblanadi.