|
Sistemali modeli
Sistema tarkibini aniqlash murakkab jarayon hisoblanadi. Agar turli ekspertlarga biror sistema tarkibini aniqlash topshirilsa, natija bir xil bo’lmaydi, chunki turli ekspertlar elementarlikni turlicha talqin qilishadi.
Bir mutaxassis tomonidan elementar hisoblangan narsa yoki hodisa boshqa mutaxassis nuqtai nazaridan murakkab (podsistema) deb talqin etiladi. Masalan: “Ideal gaz” modelida har bir molekula element hisoblansa, atom va yadro fizikasi doirasida u podsistema hisoblanadi yoki oila sistemasida uning har bir a’zosi element hisoblansa, hakim nuqtai nazarida u murakkab sistema deb talqin etiladi. Shuning uchun sistemani tarkibiy qismlarga bo’linishi nisbiy tushuncha va shartli hisoblanadi
Sistema strukturasining modeli. Ba’zi masalalarni hal etishda sistema tarkibini aniqlash yetarli hisoblansa, boshqa masalalarni hal etishda sistema tarkibi yetarli bo’lmay qoladi. U holda sistema elementlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni aniqlash zarurati tug’iladi. Ko’zlangan maqsadni amalga oshirish uchun, yetarli va zaruriy munosabatlar majmuiga sistema strukturasi deyiladi. Masalan, velosipedning mo’tadil ishlashini ta’minlash uchun uning detallarini mavjudligi (tarkibi) yetarli emas, balkim ushbu detallar ma’lum tartibda yig’ilishi ham zarur. Sistema elementlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar juda ham xilma-xil bo’ladi, biz sistema strukturasi modelini tuzayotganda ularning barchasini hisobga ola olmaymiz.
Masalan: velosiped strukturasida Yerning gravitasiya maydonini ta’sirini hisobga olamiz, ammo Yerning elektr, magnit maydonlari ta’sirini, velosipedning turli metallari kontaktida yuzaga keladigan potensiallar farqini va boshqa ko’pgina o’zaro munosabatlarni e’tibordan chetda qoldiramiz. Nihoyat sistema elementalari orasidagi o’zaro munosabatlarni chekli deb qaralishi ham shubha tug’diradi.
O’zaro munosabatga eng kamida ikkita obyekt ishtirok etadi. Obyektning xossasi boshqa obyektlar bilan o’zaro ta’sir jarayonida namoyon bo’ladi. Xossa har bir obyektning “atributi” hisoblanadi. Atributsiz obyektning faoliyati (yashashi) mumkin emas. Masalan: harakatsiz materiyani bo’lishi mumkin emas, demak harakat materiyaning atributi hisoblanadi. Harakatsiz zaryad o’z atrofida elektr maydonini hosil qiladi, harakatdagi zaryad elektr maydonidan tashqari magnit maydonini ham hosil qiladi. Xuddi shuningdek yoki “spin”, massa, zaryad elektronning atributi hisoblanadi.
Shunday qilib, sistemaga boshqacha ta’rif berish mumkin. Sistema, muhitdan ajralib chiqib, muhit bilan o’zaro aloqada bo’lgan va bir nechta elementlardan tashkil topgan butunlikka aytiladi. Sistema strukturasida uning barcha elementlari, ularning tashqi va ichki o’zaro aloqalari o’z aksini topadi. Sistema elementlari (vershina) va o’zaro aloqalar (rebro) birgalikda “graf” deb ataladi. Agar elementlar orasidagi o’zaro aloqa bir tomonlama bo’lsa strelka bilan, agar o’zaro aloqa ikki tomonlama bo’lsa, strelkasiz egri chiziq orqali ifodalanadi. Element o’z-o’zi bilan aloqada bo’lsa unga “petlya” deyiladi.
Sistema tarkibi va strukturasi
Sistema strukturasiniing to’la yoki to’liqmaslik darajasi hozirgi paytda biz erishgan bilimlarimiz doirasi bilan belgilanadi. Sistema strukturasi modelining adekvatligi (to’g’riligi, obyektiv ekanligi) tajribada tasdiqlanadi. Adekvat so’zi quyidagi ma’noni anglatadi. U yoki bu model adekvat deyiladi, qaysikim u biz erishgan bilimlar doirasida hodisani to’g’ri talqin qila oladi yoki tushuntira oladi. Masalan: Olam tuzulishining geosintrik modeli adekvat hisoblanib kelinar edi, chunki kundalik kuzatishlarga asosan, barcha samoviy jismlar Yer atrofida aylana bo’ylab harakatlanadi. Galiley va Koperniklar bu nazariyaning noto’g’ri ekanligini isbot qilishgandan keyin geliosentrik nazariya adekvat bo’lib qoldi.
Vaqt o’tishi bilan sistema holatida o’zgarish yuz bersa, unga dinamik sistema deyiladi. Ushbu o’zgarishni ifodalovchi modelga sistemaning dinamik modeli deyiladi.
Sistema bilan muhit o’rtasidagi yoki sistema elementlari orasidagi funksional bog’lanish chiziqli yoki nochiziqli bo’lishi mumkin. Shuning uchun sistema chiziqli yoki nochiziqli xususiyatga ega bo’lishi mumkin. Misollar:
- chiziqli funksional bog’lanish.
- nochiziqli funksional bog’lanish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
