С. Газиназарова. И. Ахмедов. Б. Мухамедгалиев. А. Хожиев

Назорат саволлари 
1.
Табиий жараёнларнинг қандай турларини биласиз? 
2.
Тектоник жараённи тушунтиринг? 
3.
Ернинг ички ўзгаришлари ҳақида нимани биласиз? 
4.
Зилзилани тавсифланг ? 
5.
Ернинг литосфера қатлами нима, унда қандай ўзгаришлар бўлиши
мумкин ? 
6.
Тошкент зилзиласини тавфсифланг ? 

---

65 
7.
Тектоник ўзгаришларни баҳолашнинг қандай метод, усул ҳамда
воситаларини биласиз ? 
8.
Тектоник ўзгаришларни қандай ташкилотлар ўрганади ? 
7. ЕРНИНГ ТАШҚИ КУЧЛАРИГА БОҒЛИҚ ХАВФЛИ ЖАРАЁНЛАР 
 
Калит сўзлар. Куч, боғлиқлик, жараён, хавф, зарар, ҳаракат, кўчиш, 
сурилиш, жинс, қатлам, майдон, сабаб, оқибат, натижа, прогнозлаш, 
ҳаракат, тошқин, сел, фаолият, инсон, суғориш, масса, ҳажм, ҳимоя.
Тоғ жинслари қатламларини қия сатҳ бўйлаб ўз оғирлиги, гидродинамик, 
гидростатик, сейсмик кучлар таъсирида сурилишига сурилма дейилади. 
Сурилмаларнинг 
вужудга 
келиш 
қонуниятларини, 
уларнинг 
динамикасини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Бу қурилиш ишларини олиб 
бориш шароитини аниқлашда, халқ хўжалик иншоотларини ва инсон ҳаётини 
сақлашда муҳим омил ҳисобланади. Сурилиш жараёнининг юзага келиши 
натижасида халқ хўжалиги жуда катта зарар кўради, баъзи йирик иншоотлар, 
йўллар бир неча юз метрга сурилиб ташланади, катта-катта экин майдонлари 
бутунлай экишга яроқсиз бўлиб қолади, бутун қишлоқлар, шаҳарлар вайрон 
бўлади, минглаб кишилар бошпанасиз қолади, ҳалокатга учрайди. 
Маълумотларга кўра АҚШ да тоғ жинслари сурилмалари ва чўкиш 
ҳодисаси натижасида 1925-1971 йиллар мобайнида 75 млрд. доллар зарар 
кўрилган, бу эса йилига 1,63 млрд. доллар маблағни йўқотиш демакдир. 
Марказий Осиё республикалари ҳудудларида ҳозиргача жуда катта хажмдаги 
тоғ жинсларининг сурилмалари кузатилган. Қуйида шу сурилмаларнинг 
баъзи бирлари ҳақида маълумот бериб ўтамиз. 
1911 йил 18 февраль куни Ғарбий Помирнинг Музкўл тоғ тизмасида
9 баллик зилзила натижасида Усой сурилмаси содир бўлган. Бу зилзила 
таъсирида денгиз сатҳидан 4500 м баландлиқдаги Мурғоб дарёси водийсига 
ҳажми 2,2 км
3
келадиган тоғ жинси бўлаги сурилиб тушган. Сурилма 

---

66 
тахминан 2,5 км масофани босиб ўтиб дарё ўзанини тўсиб қўйган. Сурилма 
содир бўлган жойга қалинлиги 450-500 м, узунлиги 2 км, кенглиги 1 км 
қумтош, оҳактош, гипс ва сланецлардан ташкил топган тоғ жинслари олиб 
келинган. Талафот натижасида Усой қишлоғи сурилма остида қолиб, 54 
киши нобуд бўлган. 
Сурилма дарё ўзанини тўсиб, баландлиги 703-788 м, эни 4,3-5,3 км
бўлган табиий тўғонни ҳосил қилган. Ҳозирги пайтда бу ерда дунёга 
машҳур Сарез кўли вужудга келган. Йиғилган сув миқдори тахминан 
Ўзбекистоннинг барча сув омборлари суви ҳажмига тўғри келади. 1973 
йили 
республикамизда, 
Оҳангарон 
водийсида 
кузатилган 
тоғ 
жинсларининг сурилиши асримиздаги энг катта сурилиш бўлиб, у илмий 
адабиётларга «Атчи сурилмаси» номи билан машҳур. Сурилманинг 
ҳажми 700 млн м
3
ни ташкил этади. 
Бу ҳодисанинг рўй беришига асосий сабаб, Оҳангарон дарёсининг чап 
қирғоғидаги 100-130 м чуқурликдаги кўмир қатламларини ер қаърида 
ёндирилишидир. Ёндирилган кўмир қатламларининг қалинлиги 5-15 м 
бўлиб умумий ҳажми 3,7 млн м
3
ни ташкил этган. 1987 йил 7 декабрда 
Тожикистон Республикасининг Шарора қишлоғида рўй берган сурилма 
натижасида, тахминан, кенглиги 900 м, калинлиги 70 м га яқин бўлган тоғ 
жинси ҳаркатга келиб 540 дан ортиқ инсоннинг ёстиғини қуритган. Бу 
сурилишнинг юзага келишига асосий сабаб ер қаърида тарқалган лёсс тоғ 
жинслари ғовакларининг сув билан тўйиниши, грунт сувлари сатҳининг 
кўтарилиши ва 7 баллик зилзилади. 1991 йил Оҳангарон водийсида яна 
кучли «Жигаристон» зилзиласи рўй берди. Маълумотларга кўра бу сурилма 
ҳажми 30 млн м
3
га тенг бўлиб, 50 дан ортиқ инсонни ҳаётдан олиб кетди. 
Бу сурилманинг асосий сабаби катта қалинликдаги серғовак лёсс 
жинсларининг мавжудлиги ва бу тоғ жинсларини узоқ йиллар давомида 
олиб борилган портлатиш ишлари натижасида силкитилиб туриши ҳамда 
ёғингарчиликнинг кўп бўлганлигидадир.

---

67