S avezbayev, S. N. Volkov

2. Xo'jaliMararo yer tuzish.
Qadim zamonlardanoq yer tuzishda yerlarm chegaralash, ya'ni yer egaliklari va yerdan foydalanishlar chegaralarini belgilash va o'zgartirish, ularni huquqiy va texriik rasmiylashtmsr^katta ahamiyatga ega. Oldinlari u chegaralash deb atalar edi. Hozir Ша bu atama bizriihg
⁸~²⁸ '" "'" ' 'из
mamlakatimizda ishlatilmaydi, biroq «chegara beJgilari» - joylarda yer egaliklari va yerdan foydalanishlar chegaralarini mustahkamlash uchun maxsus belgilar, atamasi saqlanib qoldi.
Yer egaliklari chegaralari, ma'lumki, yer egasi huquqlarini belgilaydi. Yer tuzishning bu elementining katta ahamiyatiga qaramasdan, chegaralarni belgilashning o'zi faqat xo'jaliklararo yer tuzish vazifalarining bir qismini yechadi va asosan huquqiy va texnik harakat hisoblanadi.
Xo'jaliklararo yer tuzishda eng asosiy masala - butun yer egaliklari va. yerdaa foydalanishlarm aspsli tashkil etish, ya'ni yangi qishloq xo'jalik yer egaliklari va yerdan foydalanishlarini yoki boshqa xo'ja-Hklar, korxonalar, tashkilotlar va muassasalar yerdan foydalanish­larini tashkil etish, mavjudlarini tartibga solish va o'zgartirish, bunda nafaqat chegaralarini balki ularning maydonlari va ichki tarkibini ham aniqlash hisoblanadi.
«Yerdan foydalanish va yer egaliklari» atamasi o'ziga qator xo'ja­liklararo yer tuzishga aloqador xususiy tushunchalarni qamrab oladi. O'zlashtirilayotgan yerlarda yoki mavjud xo'jaliklar yerlarida yangi xo'jaiiklar yer massivlarini yaratish (konstruksiyalash) uni tashkil etish deb ataladi. Bir gurah xo'jaliklar yer egaliklari va yerdan foyda-lanishlari soni, maydonlari va joylashishidagi sezilarli o'zgartirishlami qayta tashkil etish deb atashadi. Ma'lum yer egaligi yoki yerdan foyda-lanishning o'lchamlarini (joylashishi, maydoni, chegarasi) maqsadli ya^shilash yerdan foydalanishni (yer egaligini) takomillashtirish, tartibga solish yoki kamchiliklarni tugatish deb ataladi. Bu ishlarning har biri o'zida loyihani tuzishni, asoslashni o'z ichiga oladigan xo'jaliklararo yer tuzish bo'yicha ishlar majmuini ifodalaydi.
Xo'jaliklararo yer tuzish yordamida O'zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan tartibda yer uchastkalarini berish va qaytarib olish amalga oshiriladi.
Yer tuzishning bu turining o'ziga xos xususiyati - ma'lum korxo-nada, ayrim yerdan foydalanish (yer egaligi) ichida yerdan foyda­lanishni tashkil etish va hududni tashkil etish chegarasidan chiqadigan masalalarni yechishdir. Uning yordamida nafaqat ayrim yerdan foy-dalanis1r(yer egaligi) tashkil etiladi, takomillashtiriladi va o'zgarti-riradi, balki ularning tizimi tashkil etiladi. Xo'jaliklararo yer tuzishning obyekti quyidagilar bo'lishi mumkin: mavjud xo'jaliklar
114
yerlarida tuzilayotgan yangi xo'jalik; bir-birlari bilan bog'liq yer egaliklari (yerdan foydalanishlar) gurahi; o'zlashtirilayotgan yerlar massivi; ma'muriy tuman hududi; boshqa keng hududlar.
Xo'jaliklararo yer tuzishning maqsadi joylashishi, maydoni, shakli, ichki tarkibi bo'yicha ratsional va ijtirnoiy ishlab chiqarish talablariga mos keluvchi yer egaliklari, yerdan foydalanishlar va ular-ning tizimlarini tashkil etish hisoblanadi. Ratsional deb shunday yer egaligi (yerdan foydalanish) hisoblanadiki, u o'zining o'lchamlari (joylashishi, maydoni, shakli, tarkibi, chegaralari) bilan yerdan eng samarali foydalanishni, ishlab chiqarish, ekologik va boshqa maxsus maqsadlarga erishishni ta'minlaydi. Agar mavjud yer egaligi iqtisodiyotga va ishlab chiqarishni tashkil etishga, yerdan foydalanishga ta'sir etuvchi qandaydir noqulaylikka va kamchilikka ega bo'lsa, ularni tartibga solish (takomillashtirish) o'tkaziladi.
Qator vaziyatlarda mavjud xo'jaliklarning maydonlari va joyla-shishidagi o'zgarishlar yangi noqishloq xo'jalik maqsadlaridagi yerdan foydalanishlarni tashkil etish maqsadida sodir bo'ladi. Yer tarmoqlararo resurs hisoblanadi va xo'jaliklararo yer tuzish yordamida nafaqat qishloq xo'jalik korxonalari uchun, balki, boshqa^ Jarrnoqlar korxonalari, muassasalari vatashkilotlari uchunhamyer uqhastkalari ajratiladi; mana shunda uning tarmoqlararo xaraktqri namoyon bo'ladi. Agar bir toifaga mansub yerlarda (masalaB;,;0'rflion .fondi.),boshqa toifaga mansub yerdan foydalanish tuzilsa (ща$а,1ап, sanoatga), yerlarni toifalar orasida taqsimlash sodir bo'ladi;._vbu ham xo'ja­liklararo yer tuzish yordamida amalga oshiriladi.] ,,,■.■■■■-, -,,
Yer egaliklari va yerdan foydalanishlar kamchiliklarini tugatish faqat qishloq xo'jalik korxonalariga taalluqli bo'lib, ularda yer asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Bu kamchiliklarning asosiylari quyidagilar - noratsional o'lchamlar, ko'p polosali joylashish, boshqalar yerlariga kirib qolish, chegaralar notekisligi, uzoqdagi yerlar, yerdan foydalanish chegaralarining eroziyaga xavfli joylashishi.
Xo'jaliklararo yer tuzish usullari bilan joylarda ma'muriy chegaralar va yerdan foydalanishning maxsus tartibiga ega hududlar chegaralari ham belgilanadi.
Yer egaliklarini (yerdan foydalanishlarni) tashkil etish bo'yicha xo'jaliklararo yer tuzish loyihalarida quyidagi masalalar yechiladi: yer egaligining (yerdan foydalanishning) maydoni aniqlanadi; uning
115
hududda joylashishi; unga zarur yerlar tarkibini kiritish; uning qulay shaklini belgilash; yer egaligining (yerdan foydalanishning) to'g'ri chegaralarini belgilash.
, Xo'jaliklararo yer tuzish iqtisodiy samarali bo'lishi kerak; shu-ning uchun loyiha, loyihaviy yer egaligi (yerdan foydalanish) qan-chalik xo'jalikning ishlab chiqarish yoki ijtimoiy talablariga mosli-gini va taklif etilayotgan hududning tashkil etilishi qanday iqtisodiy yoki ijtimoiy samara berishini ko'rsatuvchi hisob-kitoblar bilan mustahkamlanadi.
Yuqorida keltirilgan fikrlarni umumlashtirib, unga quyidagi qisqacha ta'rifni berish mumkin: Xo'jaliklararo yer tuzish - bu yangi yer egaliklarini va yerdan foydalanishlami tashkil etish, mavjudlarini tartibga solish va о 'zgartirish, niaxsus yer fondlarini va maxsus muhofaza tartibiga ega hududlarni joylashtirish, chegaralarni naturada (joylarda) belgilash bo 'yicha tadbirlar majmuidir.
Xo'jaliklararo yer tuzishda tasdiqlangan loyihalar asosida ajratil-gan yer uc^Etstkalariga huquqlar aniqlanadi, yerga mulkiy, egalik va fpy^^niisr^₄jiu^u^ririi. tasdiqlovchi yangi guvohnomalar (yoki boshijqa_ tiujjatlar) beriladi yoki mavjudlariga o'zgartirishlar kiritiladi. ,{,..;rXo'jaliklararo yer tuzishning har xil misollari 1 - 4-rasmlarida keltirilgan. Masalan, l-rasrhda kolxozlar yerlari chegaralari joylashishidagi kamchiliklarni tugatish ko'rsatilgan. Bu tadbir o'tgan asrning 30-yillaridayoq o'tkazilgan bo'lib, unda yangi kolxozlarga yerdan muddatsiz foydalanish uchun davlat aktlari berildi. 2-rasmda kolXQzlar yerdan foydalanishlarini tartibga solish.misoli keltirilgan, ular notekis chegaralarga, yerlarning ko'p polosali joylashuviga, boshqalar yerlari orasiga tushib qolishi kabi kamchiliklarga ega edilar. Yej tuzishdan keyin yerdan foydalanishiar va ularning chegaralari . jqylashishlari yaxshilandi.
_it._.. 3-rasmning a va b ko'rinishlarida xo'jaliklar yerdan foydalanish-
,,.^rini ,c$yta tashkil etish ko'rsatilgan. Oldiniga ular juda katta
, o'lcharnlajga, notekis chegaralarga va yerlarining ko'p polosali joy-
lashishiga ega edilar. Yer tuzishdan keyin uchta o'ringa to'rtta ixcham
i ya qulay chegaralardagi yerdan foydalanish paydo bo'ldi.
4-rasmda jamoa xo'jaligi yerlarida umumiy foydalanishdagi aytqmQbil, yp'Jini joylashtirishning har xil yechimlari keltirilgan. Ulardan birida xo'jalik hududining tashkil etilishi buziladi, shuning
116







1-rasnt. Yerdan foydalanish chegaralari joylashishidagi kamchiliklarni tugatish

1. 
   xo'jaliklarning oldingi chegaralari; '
   
2. 
   yer tuzish jarayonida kamchiliklarni tugatish; ' '■- -^? *,: ■- -v) xo'jaliklarning yer tuzishdan keyingi chegaralari. ■-■!..■;,,
   

2-rasm. Yerdan foydalanishlar joylashishi

1. 
   yer tuzishgacha;
   
2. 
   yer tuzishdan keyin.
   

⁰ *—' ^S
Markaziy qishloqlar, mavjudlari va loyihalanayotganlari
Bo'limlar qishloqlari, mavjudlari va loyihalanayotganlari xo'jaliklar chegaralari
— bo 'limlar chegaralari ,
3-rasm. Bir gtiruh xo'jaliklarda xo'jaliklararo yer tuzish: a) mavjud holati; b) yer tuzish loyihasi bo'yicha.

uchun boshqa - yo'lni ihota polosasi bo'ylab joylashtirish yechimi qabul qilindi. Bu vaziyatda biz noqishloq xo'jalik yerdan foydalanishini joylashtirishni ko'rib turibmiz.