O'zbekistonning «Yer kodeksi»da barcha yerlarni belgili toifalarg; bo.'lish belgilangan (3-jadval).
3 - j a d у a l O'zbekistonning yer fondi (2003 yilning boshiga)
Yeriar ., toifalari
Umumiy maydon |g
mln ga
jamiga 1 nisbatan % 1
Qishloq xo'jaligiga mo'ljallangan yeriar
Aholi yashash joylari yeriari
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa
maqsadldrga mo'ljallangan yeriar
Tabiatrii muhofaza qilish, sog'lomlashtirish,
rekfeatsiya maqsadiariga mo'ljallangan yeriar
Tarixiy-niadaniy aframiyatga molik yeriar
O'rmon fondi yerlari
Suv fondi yerlari
Zaxira yeriar
22614
235,5
1885,9
72,3
0,2 8578,3
822,6 10201,5
50,9 |
0,5 j
. 4,2 1 1 0,2 I
0,0 I 19,3 1
1,9 I
Jami yeriar
44410,3,
100,0 1
Yeriar toifalari bu yer fondining foydalanish va muhofaza qilishning belgili huquqiy tartibiga ega va asosiy mo'ljallangan maqsadi bo'yicha ajratilgan bir qismidir.
. Yerlarni tarmoqlararo taqsimlashda ularning bioiqlimiy salohiyati va unumdorligidan to'la foydalanadigan korxonalar va ishlab chiqaruvchilarga ustivorlik beriladi. Bunday tarmoq awalo qishloq
, xo'jaligi hisoblanadi, shuning uchun qonunlar unumdor yerlarni birinchi navbatda qishloq xo'jalik maqsadlari uchun ajratishni ko'zda tutadi. Yer bu tarmoqda asosiy ishlab chiqarish vositasi vazifasini bajaradi, qo'llanilayotgan texnologiyalar esa unga bo'lgan yuqori talab (yer sig'imi) bilari tavsiflanadi. Agar sanoat mahsulotini ishlab chiqarish hajmi korxona egallab turgan yer maydoni bilan kuchsiz bog'langan bo'lsa, qishloq xo'jaligida u bevosita yeriar maydoni va sifatiga bog'liqdir.
Yer fondi ayrim yer turlariga (haydalma yeriar, pichanzorlar, yaylovlar, o'rmonlar, botqoqliklar) bo'linadi.
34 Yer turlari bu o'zining tabiiy-tarixiy belgilari bilan ajralib turadigan belgili xo'jalik maqsadlari uchun doimiy foydalaniladigan yoki foydalanish mumkin bo'lgan yer uchastkalaridir.
Yer fondi tarkibida asosiy o'rinni qishloq xo'jalik maqsadlari
uchun foydalaniladigan yoki ushbu maqsadlarga mo'ljallangan
qishloq xo'jaligi yerlari egallaydi. Ularning eng xarakterli belgisi -
tuproq unumdorligi; usiz samarali qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi
mumkin emas. Bu yerlar fuqarolaf, shirkatlar, har xil qishloq
xo'jalik korxonalari, muassasalari va tashkilotlari (ilmiy-tekshirish,
o'quv-tajriba, yordamchi qishloq xo'jaligi, xo'jaliklararo korxo
nalari va tashkilotlari) mulkchiligidagi, egaligidagi yoki fdyda-^
Janishidagi yerlardir. '
Qishloq xo'jalik yerlari davlatning maxsus him'dyasida bo'ladi;
ulardan boshqa maqsadlarda foydalanishga qonundk ko'zda tutilgan
alohida hollardagina raxsat etiladi. ' '
Aholi yashash joylari yerlari shaharlar, shatiarchalar va qishloq aholi yashash joylari hududlaridan ibofat bo'ladi. Ular aholi yashash joyining ularni boshqa toifalar yerlaridan ajratib turuvchi tashqi chiziqlari bilan chegaralanadi. Bu yeflarning asosiy vazifasi - aholi yashash joylarining va ularda yashaydigan aholining taiablariga xizmat qilish; ular dahldor rha'muriyatlar ixtiybrMa bo'Hshadi. Yer qonunlariga asosan, ular oldingi yerdan foydala-nuvchilar yerlari tarkibidan chiqariladi; ularning chegaralari yer tuzish yordamida belgilanadi.
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo'ljallangan yerlar har xil faoliyatlarni amalga oshimvchi (zavodlar, fabrikalar, konlar, avtomobil va temir yo'llari, harbiy qismlar) korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uchastkalaridan iborat bo'ladi. Bu toifa yerlarning unumdorligi aytarlik darajada ahamiyatga ega emas, faqat ularning geologik va arxitektura-loyihalash sifatlari ahamiyatga ega.
Tabiatni muhofaza qilish, sog'lomlashtirish, rekreatsiya maqsad-lariga mo'ljallangan va tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlarga qo'-pqxonalar, milliy, dendrologiya va memorial parklar, botanika bog'-iari (ovchilikka mo'ljallangan yerlar bundan mustasno), tabiat va arxeologiya yodgorliklari, kurortlar hamda boshqa tabiiy shifobaxsh
35 omillarga ega, turizm va bu turga ommaviy dam olishni tashkil etish uchiin mo'ljallangan yer uchastkalari kiradi. Ular qattiq maqsadli foydalanish tartibi bilan tavsiflanadi.
O'rmon fondi yerlari fuqarolar, o'rmon xo'jaligi va boshqa kor-xonalar, muassasalar va tashkilotlar mulkida, egalik qilishida va foy-dalanishida bo'ladi. Ular daraxt-buta o'simliklari egallagan yoki o'rmon bilan qoplanmagan, ammo o'rmon xo'jaligi va o'rmon sanoati taiablari uchun ajratilgan yerlardir.
O'rmonning xalq xo'jaligi va atrof-muhit uchun ahamiyati ko'p qirralikdir. O'rmon va qishloq xo'jalik hududlarining to'g'ri nisbati qishloq xo'jaligi yerlari unumdorligining oshishiga yordam qiladi.
O'rmon daraxtlari o'sish sharoitlariga qishloq xo'jalik ekinlariga qaraganda kamroq talab qo'yishadi; ular uchun yer qatlamlarining yaroqliligi tuproq unumdorligiga nisbatan ahamiyatliroq hisoblanadi. Masalan, qishloq xo'jaligi uchun yaroqsizroq va kam unumli qumloq tuproqlar qimmatbaho ignabargli daraxtlar navlarini o'stirish uchun foydalanilishi mumkin.
Suv fondi yerlari suv havzalari, muzliklar, botqoqliklar, gid-rotexnik va boshqa suv xo'jaligi inshootlari hamda xo'jaliklararo magistral kanallar va kollektorlar qirg'oqlari bo'ylab ajratilgan yer polosalari bilan band hududlarni o'z ichiga oladi.
Zahira yerlar har xil sabablarga ko'ra, fuqarolarga, shirkatlarga, korxonalarga, muassasalarga, tashkilotlarga mulk qilib, egalik qilish, foydalanish uchun yoki ijaraga berilmagan hududlardan iborat.
Yer qonunlarida qayta taqsimlanadigan yerlar fondini yaratish ■ ko'zda tutilgan, ularning tarkibiga qishloq xo'jaligidagi jamoa va 1 shirkat xo'jaliklariga, hissadorlik jamiyatlariga yerlar tekinga : berilgandan keyin qolgan uchastkalar kiritiladi. Bu uchastkalar 1 tanlov asosida yoki auktsionlarda sotiladi yoki keyinchalik sotib
olish huquqi bilan ijaraga beriladi. Ular mayjud fermer va dehqon
xo'jaliklarini, qishloq xo'jalik kooperativlarini kengaytirish, yangi-
larini tuzish uchun zahira hisoblanadi.
Yer qonunchiligi kam sonli xalqlar va etnik guruhlar manfaat-' larini hisobga oladi; ular yashaydigan va xo'jalik faoliyatini olib boradigan joylarda har xil toifadagi yerlardan iborat maxsus huquqiy "- tartibga ega hududlar ajratilishi mumkin.
36 Yerlarni yuqorida sanab o'tilgan toifalar bo'yicha taqsimlash xalq
<;a{j' babli doimo o'zgarib turadi. Eng ko'p qayta taqsimlash qishloq
xo'iaiigiga mo'ljallangan o'rmon fondi va zahira yerlarga to'g'ri keladi.
Yer toifalarini tuzish va keyinchalik ularning maydonlarini o'zgar-
tirish mavjud yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilami qayta tashkil
etish yoki yangilarini tashkil etish yo'li bilan amalga oshadi. Har bir
toifaning maydoni amalda pastdan yuqoriga qarab aniqlanadi. Yerlarni
toifalar orasida qayta taqsimlashning asosi - mahalliy ma'muriyat
organlari tomonidan tasdiqlangan yer tuzish chizmalari,
xo'jaliklararo yer tuzish loyihalari hisoblanadi.
