S avezbayev, S. N. Volkov

'^'■^и '•■''■ '■'■■'■■ '■ >■'>'■■ 5-jadval
Respublika yer foiidi tavsifi (% hisobida)

Sho'rlanganlik }\\ ■'■ bo'yicha	Suv eroziyasi bo'yicha	Toshlilik bo'yicha	Sifati bo'yicha
Sho'rlanmagan - 35,6 Sho'rlangan - 64,4	Eroziyaga uchramagan - 92,4 Eroziyaga uchragan -6,7 Tekshirilmagan - 0,9	Toshsiz yerlar 95,5 Toshli yerlar 3,6 Tekshirilmagan 0,9	Engyaxshi - 8,3 Yaxshi - 30,9 O'rtacha-34,8 O'rtachadan past - 17,8 Yomon - 7,3 Tekshirilmagan - S 0,9 {

Yerlardan oqilona foydalanish uchun mamlakatimizning barcha mintaqalarida ularning sifatini tubdan yaxshilash birinchi darajali athamiyatga ega. Ko'zlangan tadbirlar majmuasida katta hududlarini qamrab oladigan, oddiy, nisbatan arzon tadbirlar ko'proq bo'lishi kerak. Yerga ta'sir etish xususiyatlari ya iqtisodiy ahamiyati bo'yicha bu tadbirlarni quyidagi turlarga bo'lish mumkin:
• yer tuzish - ishlab chiqarishni yerning sifatiga qarab ixtisos-
lashtirish, yerdan foydalanish usullarini optimallash₃ yerlarni ilmiy
asosda_v transformatsiyalash, tuproqlar unurndprligini oshirishni
ta'minlovchi hududni tashkil etish; ^,;
• agrotexnik - dehqonchilikda progressiy resifrslarni tejovchi
texnologiyalariii, o'g'itlash va o'simliklami himoya qilish tizimlarini
jOriy. etish;,, .:■,[:-■.:{,-. .,■ ;₍ ,₀:
• injenerlik, (madaniy texnik, zax qpchirish,.sug'orish, rekul-
tivatsiyalash, himoya o'rmon polosalari va sh.o'.).
Yerlarni yaxshilash bo'yicha tadbirlar samaradorligini baholash yer resurslaridan foydalanish va uni muhofaza qilishning Respub-lika va mintaqaviy tizimlarini, yer tuzish chizmalarini ishlashda amalga oshiriladi.
Oziq-ovqat va xomashyo muammolarini yechish uchun yerlarni hamma joyda yaxshilash va ulardan intensiv foydalanish Man bir qatorda hududlarni qishloq xo'jaligi uchun yangidan 6'zlashtirish va tiklash ham katta ahamiyatga ega. Bu, ayniqsa cho'l mintaqalari uchun dolzarbdir.
Har qanday davlat uchun tabiatdan foydalanish imkoniyatlarini bilish juda katta ahamiyatga ega; shu bilan bir qatorda bu darrov
42
yerlarni o'zlashtirishva haydalma yerga aylantiristbdegani emas. Qishloq xo'jaligining _;yer resurs bazasini kengaytirjsh faqat ishlab chiqarishni samarali tashkil etishda, yerdan foydalanishning intensiv usulJarida, ekologik xavfsiz texnologiyalarda va qishlpq xo'jalik ekinlarining yuqori hosildorligidagina maqsadga muvofiqdir.
Yangi yerlarni o'zlashtirishning eng ahamiyatli shartlari quyi-dagilar hisoblanadi:
• ttoqishloq xo'jalik zararatlari uchun yerlarni ajratish keltirib
chiqargan unurador yerlarning kamayishini qoplash;
« hududiy-ishlab chiqarish majrnualarining agrar-industrial rivojlanishi-va ular uchun mos oziq-ovqat bazasini yaratish zarurati;
• qishloq xo'jalik yerlarining nooqilona tarkibiga va nisbatiga ega
tumanlarda ularni konservatsiyalashda (vaqtincha foydalanishdan
chiqarishda), o'tloqlashtirishda, o'rmon bilan qoplashda haydalma
yerlar maydonini to'ldirish.
Yangi yerlarni o'zlashtirishga yaqin kelajakda yirik cho'l massiv-larini qamrab oladigan bir marotabalik tadbir sifatida qaralishi murnkin emas. Haydalma yerlar va boshqa qishloq xo'jalik yerlari maydonlarini kengaytirish ayrim xo'jaliklarda mazkur hududning xo'jalik ta'siri intensivligining oshishiga turg'unligi va ko'zlanayotgan choralarning ekologik xavfsizligidan, aniq ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlardan kelib chiqib, amalga oshirilishi kerak.
Jamiyatning ilmiy-texnik salohiyati qanchalik yuqori va tabiatdan foydalanish intensivroq bo'lsa, yerni va boshqa tabiiy resurslarni muhofaza qilish bo'yicha tadbirlarga bo'lgan taiab shunchalik o'tkirroq seziladi. Masalaning mohiyati yer resurslaridan jamiyat hayotining barcha jabhalarida foydalanish ekologik muvozanatning qaytarib bo'lmas darajada buzilishiga olib kelmasligidadir.
Yerlarni muhofaza qilish - bu yerlarning holatini yomon-lashtiruvchi hamda yerlarning qishloq xo'jaligifoydalanishidan asossiz olinishi jarayonlarining oldini olish va tugatish bo'yicha huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy - xo'jalik, agronomik, texnik va boshqa tadbirlar tizimidir.
Yerlardan nooqilona foydalanishda tabiiy sharoitlarga va xo'jalik
faoliyati tavsifiga bog'liq holda, uning har xil buzilish shakllari
Paydo bo'ladi: - Я , >,u;'
43

• 
  suv, shamol, irrigatsiya eroziyalari va uning boshqa turlari; ■■•-■>■"• sug'oriladigan yerlarning ikkilamchi sho'rlanishi;
  
• 
  qishloq xo'jalik va o'rmon yerlarining sanoat va agrar ishlab chiqarish chiqindilari, mineral o'g'itlar va pestitsidlar bilan iflos­lanishi;
  
• 
  melioratsiyalashda, ma'danli xomashyo va yonilg'i qazib olishda hududning qurib qolishi;
  
• 
  gidroenergiya qurilishida va sug'orishda sizot suvlari sathining ko'tarilib, yer yuzasiga yaqinlashishi;
  

• 
  tog' ishlari vaqurilishda yerlarning buzilishi.
  

Yerni muhofaza qilish tadbirlari tarkibi yerlarning buzilish shakllariga, mos hududlar holati va ko'zda tutilgan foydaianilishi xususiyatlariga bog'iiq bo'ladi. Tuproq unumdorligini oshirish, tan-narxni pasaytirish va mahsulot sifatini yaxshilash samaradorlik mezoni sifatida xizmat qiladi.
Ayrim tadbirlar har xil salbiy jarayonlarning - eroziya, sho'r-lanish, ifloslanishning birgalikdagi ta'sirini hisobga olgan hoida majburiy sanalgan, yerni muhofaza qilish majmualariga aylanadi. Eroziya va qayta sho'rlanishning oldini olishga hududni va ishlab chiqarishni real tashkil etishda, yerdan va suvdan foydalanishning resurslarni tejovchi texnologiyalarini qo'llashda erishiladi. Yerlarning ifloslanishi, issiqlikdan qurib ketishi, yer osti suvlarining yer sathigacha ko'tarilishi zararli ta'sir manbasini tugatish, hududni oqilona tashkil etish, mos ekinlarni ekish, texnik va texnologik tako-millashtirishlar hisobiga tugatilishi mumkin. Yerlarning ma'danli xomashyolarni qazib olish va qurilishdagi buzilishlaridan ularning hajmini cheklash va o'z vaqtida buzilgan maydonlarni rekultiva-tsiyalash yordamida qutilish mumkin.
Yerlarni muhofaza qilish usullari huquqiy, iqtisodiy, yer tuzish va boshqa turlarga bo'linadi. Huquqiy usullar, awalo, hamma yerdan foydalanuvchilar uchun majburiy sanalgan muhofaza qilish qonu-nlarini va ekologik me'yorlar tizimini ishlashni nazarda tutadi.
Iqtisodiy usullar, xususan, qishloq xo'jaligi va o'rmon yerlariga keltirilgan zararlar uchun pul to'lovlarini o'z ichiga oladi. Bu sohada shu kungacha ko'rilgan choralar oxirgi yillarda haydalma yerlar ajra-tilishining ancha qisqarishiga olib keldi. Harakatdagi qonunchilik