S avezbayev, S. N. Volkov

3.Yer islohoti,
Sobiq SSSRda mavjud bo'lgan yer tuzumi 1917-yildagi Ok-tabr to'ntarilishidan keyin yer to'g'risidagi «Dekret» qabui qi-linganidan so'ng yaratila boshlandi va 30-yillar o'rtalariga kelib, qishloq xo'jaligini kollektivlashtirishdan keyin to'la-to'kis yaratilib bo'lindi.
Bu tuzumning eng o'ziga xos xususiyati mamlakat hududini tashkil etuychi chegaralari ichidagi fearcha yerlarning birdan-bir yagona mulkdon davlat ekanligi edi:'Yer davlatdan boshqa hech kimniki bo'lishi mumkin emas edi. Yer kerak bo'lganlarning
28
barchasiga u faqat foydalanishga berilar edi. Maydoni katta va
aimmatbaho uchastkalar yerdan foydalanuvchilarga faqat oliy davlat
organlari (sobiq ittifoqdosh respublikalar Ministrlar kengashi)
tomonidan ajratilar edi, sababi, bu yer resurslaridan oqilona
foydalanishni va ularni muhofaza qilishni ta'minlaydi, deb hisoblanar
edi. Yer foydalanish uchun muddatsiz va tekinga berilar edi. if
Qishloq xo'jaligida asosiy yerdan foydalanuvchilar kolxozlkr,
sovxozlar va boshqa davlat qishloq xo'jalik korxonalari edi. Fuqarolarga n
bu yerlar faqat shaxsiy tomorqa xo'jaliklarini yollanma mehnatdan
foydalanmasdan yuritish uchun berilar edi. Ikkilamchi yerdan rj
foydalanish huquqi mavjud edi: kolxozlar va sovxozlar o'z ishchilariga
foydalanish uchun tomorqa yerlarini berishar edi. Qonun bare ha *
yerdan foydalanuvchilarni yerdan oqilona va maqsadli foydalanishga■ у
majbur etardi. Yer tuzumining huquqiy asosi bo'lib Sobiq SSSR _K
ittifoqi va ittifoqdosh respublikalar «Yer kodeks»lari va boshqa ^
qonunlar xizmat qilar edi. #
Yer munosabatlarining bu tizimi qishloq xo'jaligida va boshqa ,,,
tamioqlarda yerdan oqilona va samarali foydalanishni ta'minlamadi. \
Qattiq davlat nazoratiga qaramasdan qimmatbaho yerlar talon- ^
taroj qilindi, millionlab gektar yerlarni eroziya qamrab окИД
Dehqonlar amalda yerdan ajratilgan edi, bu esa qishloq xo'jaligi^:,
rivojlanishiga qattiq salbiy ta'sir etmasligi murnkin emas edi. Katta .
hududlarning ekologik ahvoli to'xtovsiz yomonlashib bordi. _s
Bularning hammasi oxir oqibatda mamlakatda tub yer islohotini *
o'tkazish zaruratiga olib keldi. 4
Yer islohoti bu qonuniy rasmiylashtirilgan yer tuzumini va yer"
munombatlarini, yerga bo'lgan mulkchilik shakllarini o'zgartirish,
yerni bir mulkdordan va foydalanuvchidan ikkinchisiga olib berish ?
va mamlakatda hududiy tuzllishni mos ravishda o'zgartirish bilan .
bog'liq tubdan qayta qurishdir. .]
Shunday qilib yer islohoti - bu davlat tomonidan tartibga solinuychi ] va nazorat qilinuvchi, uning yer siyosatinining umumiy ко 'rinishini [ 0 zida mujassamlashtiruvchi yangi yer tuzumiga о 'tish jarayonidir,, l islohot yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning, yerga bo'lgan,' -nuikchilikning yangi shakllariga nisbatan tez va qiyinchiliklarsiz ^{0 tlSnm} ta'minlovchi huquqiy, iqtisodiy, texnik va tashkiliy choralar ^! rnajmuasini amalga oshirishni nazarda tutadi.
29
Yer islohoti davrida quyidagi asosiy masalalar yechilishi kerak:

• 
  yerga bo'lgan davlat mulkchihgi yakkahokimligini tugatish;
  
• 
  fuqaroning yer olishga bo'lgan huquqlarini amalga oshirish;
  
• 
  bozor shaklidagi yer munosabatlariga o'tish;
  

• 
  yer reSurslarini boshqarishning og'irlik markazini mahalliy hokimiyat organlariga ко'chirish (detsentralizatsiya);
  
• 
  qoriuniy ruxsat etilgan yer egaliklari va yerdan foydala-nuvchiiarhing barcha shakllarining erkin rivojlanishini ta'minlash;
  
• 
  atrof-muhitni frmhofaza qilish sohasidagi ahamiyatli ustiyor-liklarni ta'minlash. ■
  

Islohotlarni o'ikazishda yangi bozor iqtisodiyoti doirasida yer munosabatl'a'ririi tartibga solish lichun ishonchli huquqiy asos yaratuychi yangi yer qonunlarirtiyar'atish masalalari birinchi darajali ahamiyatga ega,"' Xususun, yeriii tbvar aylanishiga qo'shishda yer sudlarini, yer banklarini, ro'yxatga oluvchi chegaralash xizmatlarini va boshqa yer hozori infratizimi elementlarini tashkil etish va qonuniy ta'minlash talab etiladi.
O'zbekistorida hozir yer islohotirir b'tkazish maqsadida qabul qilingan va qilinayotgan yer qonunlari quyidagi tamoyil-larg^ asoslanadi:

• 
  fuqarolarning yer uchastkalariga bo'lgan huquqlari ustivorligi;
  

• 
  mahalliy ijrochi hokimiyat organlariga yerni tasarruf etish huquqini berish;
  
• 
  yerda xo'jalik yuritish shakllafining ko'pligi va barcha-sining tengligi;
  

, • yerdan fpydalanishning to'lovliligi; ,.• yerni muhofaza etish.
:.. Islohotlar davrida yer tuzish yordamida yer mahalliy ijrochi hokimiyat organlari tasarrafiga beriladi, dehqon va shaxsiy tomorqa xo'jaliklariga yer ajratish, bog'dordhilik va sabzavotchilikni rivojlantirish uchun maxsus yer fohdlari tashkil etiladi; uchast-kalar yerga bo'lgan huquqlarni tasdiqlovchi hujjatlarni berish bilan ajratiladi.
Qishloq xo'jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishning o'sishini, tuproqlar unumdorligining oshishini ta'minlash uchun ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatlarini ishga sohsh kerak; shuning
'30
chun yer siyosatining asosi yer munosabatlarini tartibga solishning amarali iqtisodiy mexanizmi bo'lishi kerak. U mos huquqiy va tashkihy choralar bilan bog'langan bo'lishi va davlatning umumiy iitimoiy-iqtisodiy siyosatiga mos kelishi kerak.
Yer isiohotining iqtisodiy mexanizmi quyidagi asosiy qoidalarga asoslanadi:
ф jamiyatda sodir bo'layotgan obyektiv iqtisodiy qqnunlar va iarayonlar ta'sirini albatta hisobga olish;
e davlatning, ayrim korxonalar va fuqarolarning iqtisodiy man-faatlarini uyg'unlashtirish;
• qishloq xo'jaligi yer egaligi va yerdan foydalanishlarini iqtisodiy
bimoyalash hamda yerlarni buzilishdan saqlash; ,,
© ishlab chiqarish maqsadlariga nisbatan tabiatni muhofaza qilish maqsadlarining ustivorligi;
• yerdan oqilona foydalanishni iqtisodiy rag'batlantirish;
e barcha amalga oshiriladigan tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi.
Yuqori rivojlangan davlatlar tajribasi (xususan, Shvetsiya, Germaniya, AQSh) ko'rsatishicha, yer munosabatlarini tartibga solishning samarali iqtisodiy mexanizmi mos infratizimni (yer banklari, mulklarni baholash va soliqqa tortish xizmatlari, birjalar) talab etadi. Bundan tashqari, butun tizim yer munosabatlari zanjirining aniq yer mulkdoridan, yer egasi va yerdan foydala-nuvchidan boshlab, butun davlatgacha bo'lgan barcha bo'g'inlarini qamrab olsagina ishlaydi.
Yer islohotlarini amalga oshirish uchun zarur pul mablag'lari quyidagi manbalar hisobiga tashkil topadi:
• yer uchun to'lovlar (yer solig'i va ijara haqi);
» noqishloq xo'jalik maqsadlari uchun olinadigan qishloq xo'jalik yerlari uchun qoplama to'lovlar;

• 
  yerni va boshqa ko'chmas mulklarni sotishdan ajratmalar;
  
• 
  yer egalari va yerdan foydalanuvchilarni ro'yxatga olish bilan bog'liqyig'imiar;
  
• 
  yer siyosatini, yerdan oqilona foydalanishni va uni muhofaza Qilishni tashkil etishni amalga oshirishga yo'naltiriladigan maqsadli davlat dotatsiyalari va korxonalar foydalaridan ajratmalar;
  
• 
  boshqa manbalar (jarimalar, xalqaro yordam).
  

31
Yer tuzish to'lovlarini joriy etish, uning mavjud mexanizmlarj mukammal emasligiga qaramasdan, yerdan foydalanuvchilarning iqti-sodiy manfaatlarini ishga solish va yer islohotini barcha yo'nalishla_r bo'yicha amalga oshirishni tezlatish imkonini berdi.
Davlatning yer siyosatini amalga oshirish bo'yicha ishlarning asosiy og'irligi mos tarkibga, moddiy-texnik ta'minotga va yer islohotining pishib yetilgan muammolarini huquqiy savodli, texnik to'g'ri va iqtisodiy asoslangan holdayechishga qodir malakali mutaxassislarga ega davlat yer tuzish organlari zimmasiga tushadi.
Shu biian bir vaqtning o'zidaprmsipial yangi vazifalar payclo bo'lishi sababli, ularning tarkibini ya, vakolatlarini yanada rivojlantirish va takomillashtirish zarurati tug'iladi.