|
3. Mentalitet psixologiyasi fanining vazifalari
Urf odatlar va rasm-rusumlar-kishilar turmushiga singib kyetgan, doim takrorlanib turuvchi hatti-harakat, ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan xulq-atvor, qoidalar va ko‘nikmalar. Urf-odatlar va rasm- rusumlar har bir millatning o‘ziga xos tizimini tashkil qiladi. Millat tomonidan turmush tarzining zaruriy sharti dyeb qabul qilingan. Urf-odat va rasm-rusumlarga byefarq kishi o‘zini o‘z millatidan ajratib qo‘yadi.
Nartsizm-har bir shaxs, millat, xalqni o‘zligini syevish hissi. Amyerikaliklar «Bizning mamlakatimizni tangri in’om etgan» - dyebsyevishsa, ruslar «Planyetada bizning mamlakatimiz yagona»-dyeb maqtashadi. Bizda esa ajdodlarimizdan faxrlanish hissi ustuvor. U qancha rivojlansa, xalq shuncha birlashadi, davlat rivojlanadi. Bu o‘ziga mahliyolik emas, har bir kishi o‘zini syevishi kyerak, ammo haqiqiy syevgi esa o‘zini syevib, o‘zi orqali birovni syevishda emas, haqiqiy syevgi to‘ g‘ridan-to‘g‘ri syevgidir. U o‘zlikdan kyechishni talab qiladi, o‘zlikdan kyechish esa bu-fanatizm (mutaassiblikdir). Dyemak, qaysi yo‘lda o‘zlikdan kyechishni o‘ylab ko‘rish kyerak.
Eskapizm-borliqni qanday bo‘lsa, shunday tasavvur etish,
hodisalarning mag‘zini chaqmasdan, voqyealar mohiyatini anglab yetishdan qochish, yolg‘on tasavvurlarga byerilish qonuniyatining kuchayishi. Eskapizm jonli, ammo ongsiz mavjudotlarga aynan xos bo‘ladi. Masalan: tuyaqushning xavf yaqinlashganda boshini qumga tiqib turishi, qurbaqaning ilon og‘ziga sakrashiga o‘xshaydi. Dyemak eskapizmning manbai qo‘rquv hissini chuqur o‘rnashuvidir.
Eskapizm frantsuzcha so‘z bo‘lib, eskapade-lol qoldiruvchi qiliq dyegan ma’noni anglatadi.
Marginallik-(frantsuzcha «marginal» - chyekka, chyegara) ijtimoiy jihatdan normal holatda bo‘lmagan shaxs. Bunday shaxs ikki va undan ko‘p madaniy tizimlar o‘rtasidagi chyegarada oraliq holatni egallaydi, qisman har biriga singgan bo‘ladi, ammo hyech biriga to‘liq mansub bo‘lmaydi.
Sotsial (ijtimoiy) marginallik nima?
Marginallik so‘zi maxsus sotsiolistik atama bo‘lib, sub’yekt sotsial holatini noaniq, o‘tmish, doimiy bo‘lmagan holatiga aytiladi. Doimiy ijtimoiy muhitdan ma’lum sabablarga ko‘ra ajralgan va yangi umumiylikka moslasha olmayotgan kishilar ruhan charchaydilar va o‘ziga xos o‘y-fikr tangligini boshdan o‘tkazadilar.
Marginal va marginallar birligi nazariyasi XX asrning birinchi yarmida Chikago (AQSh) sotsiologik maktabining asoschilaridan biri R, E, Park (1864-1944 y) tomonidan ilgari surilgan, uning ijtimoiy-psixologik jihatlari esa 30-40 yillarda E. Stounsvist tomonidan rivojlantirilgan. Byelgilash joizki, marginallikka oid aniq nuqtai nazarlar Yevropa psixologiyasi namoyondalari tomonidan ishlab chiqilgan.
Marginallikning bir talqini Veber nomi bilan bog‘liq. U yangi profyessional, status, diniy va shunga o‘xshash hamjamiyatlar paydo bo‘lishini tushuntirib byerdi. Ular albatta hamma vaziyatlarda ham jamiyatning ijtimoiy qoldiqlari-umumiylikdan majburan siqib chiqarilgan shaxslar (ishsizlar, qochoqlar, migrantlar va boshqalar) yoki sotsial tanlangan hayot faoliyati (narkomanlar, daydi, sayoqlar va boshqalar)dan yuzaga kyelmaydi.
Umumiylik talqini aniq dalillar asosida kishilar ehtiyojlarining birligi va ular asosida (kishilar ehtiyoji) maqsad, talab, manfaatlar birligining bajarilmasligi mavjud assotsiatsiya bo‘linib kyetishiga olib kyeladi. Bu shunday oraliq holatki, bunda shaxs jismonan bir umumiylikka tyegishli bo‘lsa ham lyekin manfaatlar sifati bilan xayolan qoniqmaydi. Mana shu holatni sotsiologlar marginallik dyeb ataydi. Marginallar shunday ob’yektiv holatda bo‘lishadiki, u turli xil ruhiy va jismoniy holatning o‘zgarishi bilan bog‘liq to‘qnashuvlarga olib kyelishi mumkin; ba’zan ular avvalgi umumiylikni tark etmagan holda ichki qarshilik holatini (oppozitsiyani)kyeltirib chiqarishi mumkin; ba’zan ikkilamchi shaxs hayotini kyechirishadi; ba’zan esa sobiq umumiylikdan ajralib chiqib, ehtiyoj va maqsadlari tyez qondiriladigan boshqa bir umumiylikka qo‘shiladi.
Marginallikning bunday talqini barqaror ijtimoiy tizimlardagi
yangi umumiyliklar uchun «qurilish xom ashyo»si qayerdan olinishini tushuntirib byeradi.
Tabiiy va zo‘ravon (majburiy) marginallikning farqi nimada?
Normal, tabiiy marginallik jamiyat gomyeostaz tizimining bir qismi hisoblanib, ijtimoiy mobillik asosini tashkil qiladi. Marginallik jarayoniga nisbatan odatiy styeryeotip marginallar «tubga cho‘kish» bilan xarakterlanadi, ijtimoiy tizim bog‘lanmalari asosida bu kabilar kamdan-kam sodir bo‘ladi. Tabiiy marginallik umuman boy ijtimoiy xarakterga ega, u ko‘ndalang yoki tik yo‘nalish bilan yaxshi tomonga o‘zgaradi. Orttirilgan marginallik qoidaga muvofiq, noaniq ijtimoiy trayektoriya bo‘yicha status va jamiyatda tutgan o‘rnini pasayishiga olib kyeladi. Biroq har ikkala marginallik ham unga bo‘ysunuvchi ijtimoiy sub’yektlarning potyentsial aniq holatning buzilishiga olib kyeladi. Shunday ekan, to‘liq, qisman ijtimoiy ryegyenyeratsiya mavjud bo‘ladi.
Marginallar qanday qilib elita (oliy tabaqa) yaratadilar?
Insonlar-o‘z ehtiyojlarini multiplikatorlari bo‘lib, ularni muttasil o‘zgartirishlari mumkin. Shuning uchun ham hayot muammolarini «hammasini va birdaniga» talqinida yechishga moyil bo‘lishadi. Norozi va tashvishga tushganlar yangi birlikka birikishadi. Bundan maqsad, o‘z oldiga qo‘ygan niyatlariga erishishdan iborat. Ularni egallashga intilishadi. Ijtimoiy o‘zgarishlar yangi elita paydo bo‘lishi bilan bo g‘liq. U pastki qatlamlardan o‘sa boshlaydi. Bu vaqtda umumiylik o‘z vakillarini yuqori qatlamga itara boshlaydi.
Tayanch tushunchalar:
Mentalitet, millat, madaniyat, ijtimoiy guruh, dunyo mamlakatlari, urf-odat va rasm-rusumlar, Mentalitetlar standartlashuvi, nartsizm,
marginallik, eskapizm.
Takrorlash uchun savollar:
Mentalitet tushunchasi nimani anglatadi?
Milliy Mentalitet va millat tushunchasi.
Urf-odatlar, an’ana va qadriyatlar.
Mentalitetlar standartlashuvi dyeganda nimani tushunasiz?
Nartsizm tushunchasi.
Marginallik nima?
Eskapizmning mohiyati nimada?
Adabiyotlar:
Karimov. I. A. “Barkamol avlod orzusi”.- T.: Sharq 1999. -245 b.
Karimov. I. A. “Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat qilsin”. Tafakkur 2-son, 1998 y.
Byekmurodov M., Byegmatov A. “Milliy Mentalitet va rahbar ma’naviyati”. -T.: Elsano. 2003 y.
Byekmurodov M. “O‘zbyek Mentaliteti: jamoaviylik va individuallik nisbati”. Hurriyat gazyetasi, 17 apryel 2002 y.
B.Sh.Karimov “Mentalitet psixologiyasi”. Buxoro. Rizograf. 2006 yil.
Do'stlaringiz bilan baham: |
