|
Dinning psixologik tizimi. Dinning psixologik tizimi diniy hodisadan oldin bo’lgan tarkibiy qismlardan shakllanadi. Bu diniy faoliyatni tahlil qilishda uning sodir bo’lish manbalarini yuzagz chiqarish va Kuzatishga, shuningdek, ularni tug’diruvchi sabablarni o’rganishga imkoi beradi. Shu bilan birga o’z xossasiga ko’ra shaxsiy diniy tstishli bo’lgan boshqa elementlar ham imkoniyat tizimiga kiradi. Ular orasida Psixologik plandagi ma’naviyatni hosil qilish maqsadi va motivi katta ahamiyatga ega.Axloqiy faoliyatning psixologik mexanizmi elementi bo’lgan shu motiv predmet yoki obyektga shaxsning munosabatini ifodalaydi. Har qanday harakatni amalga oshirishda shaxs muayyan hohish-istakka amal qiladi. Motivning ahamiyatliligi harakat mazmuniga ta’sir qiladi. Diniy axloq dinamikasida motivga eng muhim o’rinlardan biri beriladi.Ba’zi mualliflar diniy axloqning asoslovchi bosqichi bilan amaliy bosqichini ajratib ko’rsatadilar.
Motiv maqsad va harakat motivini anglash, motivlar ko`rashi, qaror qabul qilish, uni amalga oshirish shakl va vositalarini aniqlashni ko’zda tutuvchi, bir-birini taqozo etuvchi, birin~ketin tuziladigan murakkab psixologik tizimdir. Diniy faoliyatning ilk davrida motiv inson o’z oldiga qo’ygan maqsadini amalga oshirishi uchun zarur bo’lgan mayl sifatida shakllana boshlaydi. O`zining ushbu xossasi bilan motiv mayl-istakning muayan maqsadni qo’lga kiritishini ko’zda tutuvchi tafakkurmodeliga ega. Motiv biryovugama shakllammaydi, mayl-istak ko’plab axloqiy, g’arazli, agressiv ta’sirlar va boshqalar bvlan belgilanadi. Shunmng uchun biror harakatning motivlari, jum-ladan, din to’g’risida gap yuritganda "ma’qullovchi" va "qarshi" ovozlar chamalab ko’riladi va bunday muhokama o’zida motivlar ko`rashini aks ettiradi. Bu ko`rash esa shaxs uchun jiddiy ahaiiyatga ega. Motivlarning psixologayada motivaiiya dsb ataluvchi muhokamasida irodaning namoyon bo’lishi katta ahamiyatga ega, bu irodalar motivni tanlashda muayayn qarorga kelish tezligiga ta’sir qiladi. Dinga va axloqiy prinsiplarga zid bo’lgan motivni tanlash burch va idrok sabablari bilan raqobat qiladigan motivlar asosilagi harakatni sodir etish to’g’risida xulosaga kelish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bu yerda diqqatga sazovor narsa — xulosaning batamom shakllanishi uchun zarur bo’lgan vaqt oralig’ida va shaxs psixik holatini belgilovchi xilma-xil vaziyatlarda sabo`l qilinishidir. Shu jihatdan ma’naviy axloq namoyon bo’lishining tipik tizimlari bo’yicha vaziyatlar oddiy va murakkab bo’ladi. Ularga va, shuningdek, shaxsning psixik holatiga bog’liq havda, haror (hukm) har xil vaqt oralig’ida, shuningdek, turli darajadagi motivaiiya bilan, alohida hollarda esa — motivsiz kabo`l qilinadi. Shunday qilib, o’zlikning ma’naviy mohiyatini anglash dinga va jamiyatga bo’lgan munosabatda men tushunchasini ifodalashda namoyon bo’ladi. Binobarin shaxs qarorni o’ylab ko’rish va qabul qilish uchun zarur bo’lgan mayyan vaqt oraligida fikrlaydi. Mayl-istaqlari hissiy-to`yg’u holatlar bilan bog’liq bo’lgan murakkab vaziyatlarda sodir etilgan harakatlar qisqa vaqtda, motivning shakllanishi tez namoyon bo’lishiga asoslangan kuchli hohish-istak holatida qabul qilingan qarorlar bilan oldindan belgilanadi. Bunday qarorlar (hukmlar, xulosalar) kuchli ruhiy hayajon holatidagi vaziyatlar — bezorilik, axlohsvzlik, madaniyatsizlik kabi holatlar uchun xarakterlidir. Ushbu omillar motiv shakllanishining bir ko`rinishi bo’lib, unda shaxs yuqori ma’naviy xususiyatini namoyon etadi. Bu esa jamiyatdagi tarbnya usullariga hamda shaxs diniy va etnik xususiyatlariga ham bevosita bog’liqdir.
Agar"diniy axloqning motivasiya bosqichi biror bir qaror (hukm) qabul qilinishi bilan belgilansa, amalga oshirish bosqichi qarorni amalga oshirish mazmuniga ega bo’ladi. Bunda individning psnxik energiyasi qabul qilingan qarorning bajarilishiga erishish uchun aktiv faoliyat ko’rsatishga qaratilganlar, Maqsadga erishish jarayonida psixik faoliyat har xil bo’lishi mumkin; yuqori va aniq bir maqsadga qaratilishi; oldindan qilinadigan harakatlar ayni paytdagi holatni belgilab borishi mumkin. Chunki yksak ma’naviyatga ega bo’lgan kishi har qanday vaziyatda ham o’zini boshqaradi, ortiqcha xatti-harakat qilmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
