Rivojlantirish instituti

Toliqib yemirilish. 
Statik va davriy kuch yuklanishlari tushadigan 
d e ta lla r (m a s h in a ram a la rin in g qism lari, tirsakli vallar, richaglar, 
prujinalar, s h a tu n la r va h o k a z o ) toliqish o q ib a tid a yem iriladi. 
M e ta lla rn in g toliqib yem irilishi q a y is h q o q d e fo rm a ts iy a bilan 
b o g ‘liq b o ‘lib, u deta lla rn in g ishlash xususiyati b a ta m o m y o ‘q o - 
lishiga olib keladi.
M ustahkamlik 
— m a te ria ln in g yem irilishga nisbatan m uayya n 
z o ‘riqishga (oqu v ch a n lik chegarasiga) q a d a r qarshilik k o ‘rsatish 
xususiyatidir. U a shyoning xossalari va q o ‘yilgan fizik m ay d o n g a
b o g ‘liq b o ‘lib, asosan, z o ‘riqishning qiym atiga, u n in g o ‘zgarish 
tezligiga, deformatsiya turiga h a m d a z o ‘riqqan holatning xarakteriga 
qa ra b o ‘zgaradi.
D e ta llar yuklanish k o ‘p m a rta t a ’sir e tg a n d a yuklanish bir 
m arta t a ’sir etg a n d a g id a n a n c h a kichik z o ‘riqishlarda yemiriladi. 
T a k ro riy yuklanishlar soni k o ‘p boMganda, y e m iruvchi k uchla- 
nishlar faqat m ustahkam lik chegarasi va oq uvchanlik chegarasidan 
e m a s , balki q a y ish q o q lik c h e g a ra s id a n h a m k ich ik b o ‘ladigan 
ho d isa — m eta lla rning toliqishi deyiladi.
Issiqdan yemirilish issiqlik m ay d o n i t a ’sirida sodir b o ‘ladi. 
Ishlayotganda m ash in a n in g b a ’zi detallari qiziydi, o q ib a td a ilgari 
ularning m aterialida hosil qilingan tuzilish buziladi va ular o ‘zining 
ish xususiyatini y o ‘qotadi. B un d a y detallarga silindrlar kallagi, 
yonish kam eralari, p orshenlar, c hiqarish kollektorlari va quvurlari 
kiradi.
M a sh in a la r e lektr jih o z la rin in g to k o ‘tkazuvchi de tallarining 
simlari, ch u lg ‘am larning izolatsiyasi buzilishi yoki uzilish oqibatida 
qisqa tu ta sh u v yoxud ,,m assaga“ ulan ish so d ir b o ‘ladi, b u n d a
de ta lla r issiqlik t a ’sirida kuchli z o ‘riqadi. Issiqlikdan yem irilgan 
de ta lla r t a ’m irlanm aydi.
Asosan tikuv va trikotaj jihozlari o ‘z konstruksiyasining m u ra k - 
kabligi, d e ta lla r s o n in in g k o ‘pligi, a y rim m e x a n i z m l a r k in e - 
m atikasiga q o ‘yilgan aniqlik talablari, te z h a ra k a tla n u v c h i d e ta l­
larn in g mavjudligi (tikuv m a s h in a la rin in g a y rim d e ta lla rin in g
aylanish tezligi 10 m ing a y l/ m i n ) , d in a m ik k u c h la rn in g kattaligi 
(presslari) bilan bo sh q a s a n o at m a s h in a va m e x a n iz m la rid a n farq 
qiladi.
25

---

Trikotaj m atolarni t o ‘qish jihozlari cha n g sharoitlarda ishlaydi, 
m atoni p ardozlash b o ‘lim laridagi jih o z la rn in g n a m va agressiv 
t a ’sir qiladigan m u h itd a ishlatilishi detallarning korroziyalanishiga 
sabab b o ‘ladi.
K a tta h a jm d a m a h s u l o tl a r ishlab c h iq a r is h , ko n v e y e rlarn i 
qoMlash, ishni ikki s m e n a d a tashkil qilish j ih o z la r n in g ja d a l 
yuklanishiga olib keladi. Bularning h a m m a si jih o z la r fizik yeyili- 
shining tezlashishi u c h u n asosiy om il b o l a d i .
Shuni t a ’kidlab o ‘tish lozimki, tikuvchilik va trikotaj sanoatida 
ishlab chiqarilayotgan m a h su lo tla r ish m exanizm laridagi d e ta l­
larning o ‘z a ro t a ’siri y u q o ri a n iq lik d a b o ‘lishini tala b qiladi, 
c h u n k i ularning yeyilishi texnologik jara y o n la rn in g buzilishiga 
sabab b o ‘ladi. M a sa la n , tikuv m ashina sining mokili yoki zanjir- 
simon chok yordam ida biriktiruvchi mexanizmi halqa hosil qiluvchi 
detali yeyilishi natijasida halqa hosil qilolm ay qoladi. Shunga 
o ‘xshash holatlar trikotaj matolari va paypoq t o ‘qish m ashinalarida 
ha m uchrab turadi. Q a to r detallarning yeyilishi iplarning uzilishiga 
sabab b o ‘ladi.
Tikuvchilik va trikotaj sanoati m ash in a la rid a eng ahamiyatlisi 
uzel va detallardagi yeyilishning bir xil emasligidir. M asalan, tikuv 
mashinalari detallari xizm at m uddatlari 3 d a n 6 oygacha b o ‘lishiga 
qarab, 20 guruhga b o ‘linadi. Ayrim detallar (platform a, dastalar) 
am alda u m u m a n yeyilmaydi.
D etallar xizm at m u d d ati turlicha boMishi bilan b o g ‘liq b o ‘lgan 
jihozlarning fizik yeyilishi, jihozlardan foydalanish jarayonida uning 
detallarini tez -te z yangilab, t a ’m irlab turishni talab etadi. T a ’m ir- 
lash tufayligina jih o z la r b a rc h a detal va uzellarining xizm atidan 
t o ‘la foydalanish h a m d a m ash in a la rn in g texnik-iqtisodiy k o ‘rsat- 
kichlarini oshirish m u m k in .
T a ’mirlash m ash in a la rn in g xizm at m u d d a tid a n t o ‘la foydala- 
nishga y o rd am berish bilan birga u larn in g texnik darajasini yangi 
ishlab chiqarilayotgan mashinalarning texnik darajasida saqlab turish 
im konini beradi. N a tija d a ishlab c h iq a rish q u w a t i n i oshirish, 
material va m e h n a t resurslarini iqtisod qilish bilan birga u m u m iy
m e h n a t sarfini kam aytirish m u m k in b o ‘ladi.
Jihozlarning fizik yeyilish darajasi va eskirishi orasida t o ‘g ‘ri 
b o g i a n i s h m avjud. B u n d a j ih o z la r iqtisodiy k o ‘rsa tk ic h larin i 
a niqla shda u n in g eskirishi fizik yeyilish t a ’sirida sodir b o ‘lishini 
inobatga olish kerak.
26

---

M a s h in a qism larining yeyilishi u n in g xizm at qilish m uddatiga 
mutanosibdir. Shuning u c h u n ham jihozlarning fizik yeyilish darajasi 
yoki eskirishi 
J{
ni jih o z n in g haqiqiy xizm at m u d d a ti 
T
ni m e ’yoriy 
xizm at m u d d a ti 7m ga nisbati orqali ifodalash m u m k in :
Bu nisbat m ashina boshlang‘ich narxining q a n c h a qismi yeyilish 
t a ’sirida m ahsulot hisobiga o ‘tganligini k o ‘rsatadi.
M ashinaning fizik yeyilish darajasini quyidagi formula yordamida 
topish m um kin:
г
_
m
*
~
100
’
bu yerda: 
M ~
o ‘rtacha am ortizatsiya a jratm asi, %; z - jih o z n in g
yeyilishini aniqlash vaqtidagi haqiqiy xizm at m u d d a ti, yil.