Rivojlantirish instituti

Toliqib uvalanish. 
K o ‘p g in a d e ta lla r s h u n d a y s h a ro itla rd a
ishlaydiki, b u n d a ular k o ‘p in c h a toliqib uvalanadi. Sirtning toliqib 
uvalanishi d u m ala shdagi ishqalanish va sirpanishdagi ishqalanish 
b ir v a q td a t a ’sir qilishi oq ib atid a d e ta lla r sirtining k o ‘p m a rta o ‘ta 
z o ‘riqishi natijasidir. Bu ye m irilish ja r a y o n i sharikli va rolikli 
podshipniklar, shestem yalar tishlari h a m d a sirpanish podshipniklari 
u c h u n xosdir.
21

---

Toliqib u v alanishning yuzaga kelishi, odatdagi toliqib yem i- 
rilishdagi kabi, birinchi d a rz n in g paydo b o ‘lishidan boshlanadi. 
D a r z c h u q u r la s h ib b o r m a s d a n , balki k am h a jm d a g i m eta llni 
qam ragan holda m a ’lum chuqurlikda tugaydi. Darz natijasida metall 
zarralari ajraladi va keyingi harakatlarda q o ‘shim cha yemirilishlarga, 
b a ’z an esa h a tto jadal yeyilishga olib kelishi m u m k in .
M a zkur jarayonni sharikli podshipnik misolida k o ‘rib chiqamiz. 
P o d sh ip n ik ishlayotganda d u m a la s h y o ‘lchasining 
a
nuqtasiga 
k uchlar vaqti-vaqti (doim iym as) bilan t a ’sir qiladi. Bu nuqtaga 
sharik tush g a n d a k u c h la r eng katta qiym atga yetadi. S ha rikning 
keyingi harakatida 
a
n u q ta k u c h d a n holi b o ‘ladi. M a ’lum v a qtdan 
s o ‘ng ikkinchi sharik tusha di va ja ra y o n takrorlanadi. S h u n d a y
qilib, b ir n u qtaga o ‘zgaruvchan yuklanishlar t a ’sir qiladi.
„Yopishib qo!ish“ 
— q a y ta k r is ta lla n is h h a r o r a t i d a n past 
h a r o r a t d a m e t a l l a r n i n g o ‘z a r o i s h q a l a n is h i yoki b i r g a l ik d a
deformatsiyalanishi natijasida bir-biri bilan m a h k a m birikib qolish 
hodisasidir. T u ta sh deta lla rn in g yopishib qolgan jo y la rid a ular 
o ‘rtasidagi c h e g ara y o ‘qo lad i, m eta lla r birikib ketadi. S o ‘ngra 
ishqalanuvchi sirtlarning keyingi harakatida yopishish ko ‘prikchalari 
buziladi va quyidagi ja ra y o n la r kechadi.
M aterial m ikroskopik va subm ikroskopik zarralar k o ‘rinishida 
bir sirtdan ajralib bo sh q a sirtga k o ‘c hib o ‘tadi (keyin bu zarralar 
disperslanadi va ishqalanish s ohasidan c hiqib ketadi).
Y upqa va yum shoq metall pardasi tutashgan qattiq sirtga ko ‘chib 
o ‘tadi (m asalan, b r o n z a n in g p o ‘latga, q o ‘rg‘o sh in n in g p o ‘latga, 
alum iniy q o p la m a n in g xrom ga surkalib qolishi).
Qattiq metall yum shoq sirtga (p o ‘lat bronzaga, bronza plastikka) 
k o ‘c hib o ‘tadi, b u n d a pa rc h a la n g a n h o la td a k o ‘c hib o ‘tgan m etall 
qattiqroq sirtni tirnaydi.
Material ichkaridan o ‘yilib chiqadi, natijada c h u q u r ariqchalar, 
o ‘yiqlar, teshiklar paydo b o ‘ladi. Bu n u q s o n la r sirtqi q a tla m la r- 
ning katta c h u q u rlik d a jadal parchalanishi bilan b o g ‘liq. M isol 
tariqasida 5 - ra s m d a sharikli p o d s h ip n ik d a k u c h la r t a ’sirining 
sxemasi koTsatilgan.