Rivojlantirish instituti

Yedirilish (disperslanish) 
- ishqalanuvchi sirtla rd an m etall 
z a rralarning yulinib ajralish jara y o n i. Bu hod isa jis m la r o ‘zaro 
t a ’sirlashadigan so h a d a m ex a n ik sinish va m o le k u la r tortishish 
yuzaga kelishi bilan tushuntiriladi.
H a r q a n d a y ishlovdan s o ‘ng, agar detal sirtida j u d a kichik 
notekisliklar qolgan b o ‘lsa, ishqalanuvchi sirtlar bir-biriga nisbatan
22

---

5-rasm . 
S h arik li p o d sh ip n ik d a k u c h la r t a ’sirin in g sxem asi:
a —
p o d s h ip n ik sx em asi; 
b —
k u c h la r y o ‘n alish i: 
P ] —
s h a rik n in g p o d s h ip n ik
d e v o rig a b e ra d ig a n b o sim k u c h i; P - p o d s h ip n ik k o rp u s in in g sh a rik k a
b e ra d ig a n b o sim k u ch i.
h a ra k a tla n g a n d a ulardagi ayrim ch iq iq la r q ayishqoq d e fo rm atsi­
yaga, boshqalari esa plastik deform atsiyaga uchraydi.
T u ta sh is h sirtlari j u d a kichik b o ‘lg a n id a n a lo h i d a c h iq iq la rg a
tu s h a d ig a n so lis h tirm a y u k la n is h la m in g q iy m a ti n ih o y a t d a katta 
(3000 N / m 2 g a c h a ) boMadi. B u n d a y y u k la n is h la rd a m a te ria ln in g
m ik ro h a jm la ri yem irilib, j u d a m a y d a m eta ll siniqlariga aylanadi 
va u la r yeyilish m a h su lla ri sifatida ish q a la n ish s o h a s id a n ch iq ib
ketadi.
Jadal yem irilish yangi (yoki t a ’m irla n g a n ) m a s h in a ishining 
b o s h la n g ‘ich davri — detallarni suyuqlantirish yoki m ash in a la rn i 
chiniqtirish davri u c h u n , ayniqsa, xosdir. Sirtlar d a g ‘al ishlangan 
va notekisliklari k o ‘p b o ‘lsa, yedirilish jad a l kechadi va tutash 
detallar siyqalanish davrida k o ‘p yeyiladi.
Ish paytida uzil-kesil ishlovning shunday texnologik jarayonlarini 
tan la s h kerakki, u la r d e ta lla r t o ‘g ‘ri s iy q a la n tirilg a n d a yuzaga 
keluvchi notekisliklarga m os keladigan oNcham dagi notekisliklarni 
hosil qiladigan b o ‘lsin. M asalan, tikuv m ashinalari detallari yuqori 
tezlik h a m d a texnologik z o ‘riqishlar natijasida shikastlanadi va 
yem iriladi. K o ‘p hollarda, birgina d e ta in in g o ‘ziga b ir y o ‘la bir 
n e c h ta o m illa r t a ’sir qiladi, a m m o u la r d a n faqat bittasigina asosiy 
om il b o ‘lib hisoblanadi.
M a s h in a d e ta lla ri, tashqi sa b ab la r tufayli yu z a g a ke luvchi 
k o ‘pgina o m illa rd a n tashqari, ichki o m illa r t a ’sirida h a m shikast­
lana di va yemiriladi. B unda y om illarga quyidagilar kiradi:
23

---

- detallarning tuzilishi va shakli hosil b o ‘lishi jarayonida yuzaga 
keladigan ichki z o ‘riqishlarning q a y ta ta q sim la n ish i o q ib a tid a
m aterialning toliqishi;
— gaz t a ’sirida hajm iy korroziyalanish.
B unda ashyolar m u v o z a n a t holatiga qaytishga —„ m e r o s “ d a n
qu tu lish g a intilish j a r a y o n id a tabiiy eskirish so d ir b o ‘ladi. Bu 
detallarning tob tashlashi, darzlar paydo b o ‘lishi, ayrim sirtlarning 
m a k ro va m ik r o o ‘lch a m la ri o ‘zgarishi, s h u n in g d e k , d e ta in in g
alohida qismlarga parchalanishiga olib keladi.
M ashina detallariga fizik m aydonlam ing quyidagi turlari t a ’sir 
ko‘rsatadi: kuch (mexanik) maydoni, issiqlik maydoni, elektr m aydo- 
ni, magnit maydoni, tovush maydoni, yorug‘lik maydoni va hokazo.