Rivojlantirish instituti

a
- bir tekis; 
b -
notekis; 
d -
tanlam a; 
e -
dog‘lar ko'rinishidagi; 
/ - yarasimon; 
g -
nuqtalar ko‘rinishidagi; 
h -
kristallararo;
/ - korroziyadan yorilish; 
j -
sirtqi.
28

---

yoki yutilgan kislorodning hajm i; 0 k o rroz iyaning birinchi m a n -
bayi p a y d o b o ‘lg uncha o ‘tadigan vaqt; g) k o rro z io n d a rz paydo 
b o ‘l g u n c h a yoki j is m b a t a m o m y e m i r il g u n c h a o ‘t a d ig a n vaqt; 
h) korroziya qiymati.
M e ta lla r yemirilishiga qarshi kurash c h o ra larin i u c h ta asosiy 
gu ru h g a ajratish m um kin:
1. M e t a l l g a t a ’ s i r к о ‘ r s a t i s h (legirlash, term ik ishlov 
berish, turli xil q o p la m a la r va m oyla rni q o ‘llash).
2. M u h i t g a t a ’ s i r к о ‘ r s a t i s h . Inert yoki hi m oyalov- 
c hi g a z la rd a n fo y d a la n is h , s h u n in g d e k , h a v o n i m axsus a d s o r-
b e n tla r bilan quritish.
3. L o y i h a g a ( m a s h i n a k o n s t r u k s i y a s i g a ) t a ’ s i r
к о ‘ r s a t i s h . B u n d a m a te ria lla r va q istirm a la rn i ta n la s h y o ‘li 
bilan o ‘z a ro t a ’sir y e m irilis h in in g old in i olish; d e ta lla r kesim - 
la rin in g q o ‘shilib k e tis h in i t a ’m in l a s h ; b o lt y o r d a m i d a b irik - 
t ir is h g a n i s b a t a n p a y v a n d la b b i r i k t i r i s h n i k o ‘p r o q q o ‘llash; 
m a s h i n a la r n i ishlatish h a m d a t a ’m ir la s h j a r a y o n i d a tu rli q o p -
lam a la rn i pishirib yopishtirish va tiklash im k o n iy a tin i t a ’m inlash 
z a ru r.
D e ta llar o ‘lcham lari va shaklining yeyilish oqibatida o ‘zgarishi 
u la rn in g m e x a n iz m d a ishlashiga tu rlic h a t a ’sir k o ‘rsatadi. Ayrim 
holla rda, m asalan, detal m a s h in a n in g ish organi b o ‘lganda, bu 
o ‘zgarishlar detallarning ish sifatini yom onlashtirishi va yeyilishini 
tezlashtirishi m u m k in . Agar detal uzatish m e x a n izm in in g b o ‘g ‘ini 
b o ‘lsa, u h olda tirqishlarning kattalashuvi m a z k u r b o ‘g ‘inning 
m e x a n izm d a joylashish aniqligiga t a ’sir qiladi, b u esa ish sifatining 
yom onlashuviga, tutash detallarning, b a ’zan esa b u tu n m ex a n izm - 
ning jadal va hatto falokatli darajada yeyilishiga olib keladi. Bu holda 
uzatish b o ‘g ‘inlarida ishqalanishga energiya isrofi k o ‘payadi, ishlash 
u c h u n s arf-harajatlar ortadi, m a s h in a n in g iqtisodiy va agrotexnik 
k o ‘rsatkichlari pasayadi.
Sirtlarning abraziv m u h itd a ishqalanish m asalasi eng dolzarb, 
a m m o k am o ‘rganilgan m asalalar ju m lasig a kiradi. Ishqalanuvchi 
sirtlar o ‘zaro t a ’sirlashganda ularga qattiq zarralar 81фап4Ь va botib 
kirib, sirtlardan m etall m ik ro h a jm in i qirqib olishi abraziv t a ’sirida 
yeyilishga sabab b o ‘ladi. Sirtlar o ‘zaro t a ’sirlashuvining bu turidagi 
ishqalanish kuchlari bo tib kirgan zarralar sirpanishiga, ezilishga 
va m ik ro q irin d ila rn i qirqib tu sh irish g a b o ‘lgan qarshilik bilan 
a n iq la n a d i. 7 - r a s m d a d e ta lla r n in g a b ra z iv ( z a r r a c h a ) t a ’sirida 
yeyilish sxemasi ko'rsatilgan.
29

---

Abrazivdan yeyilishda ishqalanish koeffitsiyenti abraziv z a rra - 
larning o ‘lchamlari, shakli h a m d a abrazivlar va ishqalanuvchi sirtlar 
metali m exanik xossalarining nisbatiga b o g ‘liq b o ‘lib, j u d a keng 
doiralarda o ‘zgarishi m u m k in . Yeyilish jadalligi abrazivlar h a m d a
metall sirtlarning o ‘lcham lari, shakli va xossalariga b o g ‘liq. Agar 
b u n d a abraziv zarralarning sirpanish va tutash sirtlarni deform atsi- 
yalash jara yoni u s tu n b o ‘lsa, u h olda m etalining havo kislorodi 
bilan o ‘zaro t a ’sirlashuvidan kelib chiqadigan hodisa (oksidlanish) 
h a m d a m u h itn in g namligi va kimyoviy tarkibi katta a h a m iy at kasb 
etadi. Mashina detallarining abrazivdan yeyilish jadalligi 0,5:5 mk/soat 
doirasidagi kattalik bilan ifodalanadi.
Abrazivdan yeyilishda sirtqi q a tla m la rn in g qayishqoq de for- 
matsiyalanish chuqurligi va qirqilib chiqadigan zarralar oMchamlari 
abraziv a shyoning turiga, qa ttiq z arralarning o ‘lcham lari, ish q a ­
lanish sharoiti (tezlik, m e ’yordagi bosim ) h a m d a ishqalanuvchi 
sirtlar m etallining m exanik xossalariga b o g ‘liq.
O l i m l a r n i n g o ‘t k a z g a n t a d q i q o t l a r i n a tija la ri a b r a z iv d a n
yeyilishning m ohiyatini o ‘rganish nuqtayi nazaridan katta aham iyat 
kasb etib, yeyilishning a n a shu turi m etallarni qirqish jara yoni 
bilan t o ‘g ‘r id a n - to bg bri b o g ‘liqligini k o ‘rsatadi.
A brazivdan yeyilish abraziv zarralar ishqalanuvchi sirtlarga 
t a s h q a r id a n tushishi yoki ish q a la n u v c h i m a te ria lla rd a n b irid a