Review of law sciences

2.2
 
. Islom banklarida foydalaniladigan asosiy shartnomalar 
Inson yakka o‘zi bo‘lgandagina huquqiy munosabat yuzaga kelmaydi. Insonlar ko‘pchilikni 
tashkil etar ekan, albatta, huquq har joyda mavjud bo‘ladi [8, 19-20 betlar]. Hattoki, ushbu 
munosabatlar aslida diniy qoidalarga borib taqalsa ham. Shuni hisobga olib aytishimiz mumkinki, 
islom banklari bilan amalga oshiriladigan har qanday iqtisodiy faoliyatni ham huquqiy tartibga 
solish lozim bo‘ladi. Hozirgi kunda islom banklari o‘z faoliyatlarini yuritishda asosan besh xil 
shartnomalarga, xususan, Murabaha, Muzoraba, Mushoraka, Ijara va Salam shartnomalariga 
asoslanadi [9].
0
200
400
600
800
1000
m
ill
iar
d
 d
o
llar
2009 2010 2011 2012 2013 2014
milliard dollar 417
490
572
687
776
882
Chizma 1. Islom moliyasi: Islomiy bank 
aktivlarining xalqaro maydondagi ishtiroki

---

Review of law sciences
(2020) 107-112 
4 
Muzoraba
shartnomasida islom banki investitsion loyihalarga kapital kiritadi. Bunda bank 
ushbu shartnomaning shar’iy talablariga asosan moliyalashtirish va uni amalga oshirishni o‘z 
bo‘yniga oladi. 
Mushoraka
shartnomasi deganda milliy huquqimizdagi mulkiy sherikchilikka 
yaqin shartnomani tushunish mumkin. Bunda sheriklar o‘z sarmoyalarini ma’lum bir loyihaga 
yo‘naltiradilar va undan keladigan foyda hamda xatarlarni ulushga qarab belgilab oladilar. Ammo 
yuqoridagi ikki shartnomada axloqiy xatarlar mavjud bo‘lgani sabab, banklar ulardan 
foydalanishdan qochadilar [10, 130-133 betlar]. Uchinchi shartnoma islomiy banklar tomonidan 
keng foydalaniladigan 
Murobaha
shartnomasi hisoblanadi. Ushbu shartnomaga ko‘ra bank o‘z 
hisobidan, ammo tadbirkorning nomidan biror-bir tovarni uchinchi tomondan sotib oladi. Shu 
bilan murobaha vujudga keladi. Musulmon fiqhiga asosan bu yerda bankning sotib olingan tovarga 
haqiqatda egalik qilishi talab etiladi. Chunki bankning bu tovarga egalik qilishi uning bozordagi 
narxi tushishi bo‘yicha bank xatarlarni o‘z bo‘yniga olishini anglatadi. Shundan keyin bank 
xaridorga ustama evaziga bo‘lib to‘lash sharti bilan tovarni sotadi [11, 50-51 betlar]. Ustama 
narxini belgilashda London banklararo stavkasiga (LIBOR) asoslaniladi. 
Salam 
shartnomasi ham 
islom moliyasining asosiy shartnomalaridan hisoblanib, ushbu shartnomaga ko‘ra bank tomonidan 
tovar qiymati naqd to‘lanadi va uni yetkazib berish kechiktirilib keyin sotiladi. U milliy huquqdagi 
pudrat shartnomalariga o‘xshab ketadi. Biroq salam shartnomasida bank tomonidan pudratchi 
kreditlanadi. Pudratchi o‘zi tayyor holatga keltirgan mahsulotni bankka topshiradi va salam 
shartnomasi bajarilgan hisoblanadi. Va nihoyat, yana bir asosiy shartnoma ijara shartnomasi 
hisoblanadi. Bu ham milliy huquqdagi ijara shartnomasiga juda o‘xshash bo‘lsa-da, o‘zining ayrim 
jihatlari bilan farq qiladi. Ularning asosiy farqi kuchga kirish vaqti hisoblanadi. U ijara predmeti 
bo‘lgan mulkni ijarachiga berish vaqtidan boshlab tuzilgan hisoblanadi [10, 135-136 betlar]. Yana 
shariat qoidalariga ko‘ra ijara haqi to‘lanishi kechiktirilganda qo’shimcha haq olish taqiqlanadi.
Bundan tashqari, islom moliyasi bilan bog‘liq qarzi hasan, sukuk, takoful kabi shartnomalar 
va yuqorida keltirilgan beshta shartnomaning alohida turlari ham mavjud. Ushbu shartnomalar 
ham O‘zbekiston milliy huquq tizimidagi shartnomalardan qaysidir jihatlari bilan farq qiladi. 
Albatta, ushbu shartnomalarning barchasi shariat huquqining asosiy prinsiplariga bo‘ysindiriladi.