Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Fikrning anatomiyasi

Keling, o‘sha tongga qaytaylik: «Men yotoqdan turishni xohla- mayman», degan fikr.

152

11.1-rasm. Fikrlash jarayonida faol ishtirok etadigan nerv sistemasining asosiy elementlari¹⁸.

Olimlar birinchi navbatda sizning fikringiz o‘z-o‘zidan va ta- sodifiy emasligi haqida bahslashishadi. Buning o‘rniga, sizning fikringiz, ehtimol sizning atrofingizdagi narsalarga bo‘lgan muno- sabatdir.

Bunday holda, bu budilnik bo‘lishi mumkin, telefoningizni soat qancha ekanligini tekshirib ko‘rish istagi yoki axlat tashuvchi mashinaning o‘tib ketishini eslatib turadigan doimiy vaqt bo‘lishi mumkin. Boshqa hollarda, fikrlarni xotiralar qo‘zg‘atishi mumkin. Fikrlash jarayoni bilan bevosita bog‘liq nevrologiya (nerv siste-
masi)ga oid quyidagi ba’zi muhim atamalar aniqlangan:
Harakat potensiali: kimyoviy o‘zgarishlardan kelib chiqadigan keskin kuchlanish (neyronlarning bir-biriga qanday signal berish- lari).
Neyron: signallari yuboriladigan asab hujayrasi.
Neyrotransmitter: neyronlar tomonidan chiqariladigan, bosh- qa hujayralar bilan aloqa qilishda yordam beradigan kimyoviy xabarchilar (masalan, dopamin, epinefrin, noradrenalin).

¹⁸ Mualliflar tomonidan tayyorlangan.

153

Prefrontal korteks: rejalashtirish, shaxsiyat, qaror qabul qilish va ijtimoiy xatti-harakatlar bilan shug‘ullanadigan miyaning bir qismi.
Gipokampus: miyaning bir qismi turli xil xotira funksiyalarida hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Sinaps: neyron (asab hujayrasi)dan maqsadli hujayraga kimyoviy yoki elektr signalini o‘tkazishga imkon beruvchi tuzilish. Miya bir vaqtning o‘zida ko‘plab qismlarni kesib o‘tadigan va o‘zaro ta’sir qiladigan murakkab usulda ishlaydi. Shunday qilib, ertalab fikrga fikrga kelganingizda, ehtimol sizning miyangizdagi barcha bu turli xil tarkibiy qismlar (prefrontal korteks, gipokam- pus, neyronlar, neyrotransmitterlar va boshqalar) bir vaqtning o‘zi-
da ishtirok etishi mumkin.
Agar sizning fikringiz natijasi yotoqdan ko‘tarilishni xohla- masligingiz bo‘lsa, agar siz yana boshingizni orqangizga tashlag- an bo‘lsangiz, bu nimani hisobiga bo‘ldi? Yoki, buning o‘rniga siz o‘rindan turishni qaror qilgan bo‘lsangiz, qanday boshqacha narsa ta’sir qildi yoki voqea sodir bo‘ldi?
Bilamizki, miya qaror qabul qilganda, turli xil asab tarmoqlari o‘zaro raqobatlashadi. Oxir-oqibat, tarmoqlardan biri faollashadi va kerakli xatti-harakatni keltirib chiqaradi.
Bu miyaning neyronlari, deb ataladigan orqa miya nerv hu- jayralari orqali sodir bo‘ladi va ular o‘zlarining aksonlariga impuls yuboradi, bu esa mushaklarga yetib boradi va harakatga olib keladi: bu holda siz boshingizni yopib qayta yotib olasiz yoki o‘rindan tu- rib yotoqdan chiqasiz.