|
ODAM GENETIKASINING TADQIQOT USULLARI
O dam ning irsiyati va o'zgaruvchanligini o 'rg an ish d a bir qancha usullardan foydalaniladi. A na shunday usullar qatori ga geneologik, egizaklar, sitogenetik, biokim yoviy, derm o- toglifika va boshqa shu singari usullar kiradi. Siz ularning b a ’zi birlari bilan quyida tanishasiz.
l- § . G E N E O L O G IK V A E G IZ A K L A R U S U L I
G eneologik usul. Bu usul dastlab F.Galton tadqiqotlarida qo'llanilgan. Geneologiya yunoncha — «genealogiya» so'zidan olingan bo'lib, shajara degan m a’noni anglatadi. Geneologiya genetik usul sifatida, odam ning shajarasida biror belgi-xos- saning avlodlarda irsiylanishining tadqiq qilishga asoslangan. Geneologik usuldan foydalanish uch bosqichda am alga oshi riladi. Birinchi bosqich probanda (nem ischa provand — sha- ja rad ag i boshlang'ich shaxs) va uning oilasi, qarindoshlari- dagi u. yoki bu belgi-xossaning borligi to 'g 'risidagi m a ’lum ot- larni to 'p lash d a n boshlanadi. B unday m a’lum otlar p ro b an da, uning oila a ’zolari, qarindoshlarida o'rganilm oqchi bo'lgan belgining irsiylanishini bilishga oid kuzatish, suhbat, anketa savollariga yozma javob olish orqali to 'p lanadi. H ar b ir mil- latda piru badavlat chol-kam pir, ularning farzandlari, neva- ralari, chevaralari, evaralari bo'lgan oilalar topiladi. Qo'yilgan genetik m aqsadga qarab an a shunday oila a ’zolari bilan suh bat o'tkazish, anketa savollariga javob olish, kuzatish, y a ’ni probanda, uning ota-onasi, buvisi, farzandlari, nevaralarida o 'rg a n ilm o q c h i b o 'lg a n b e lg i- x o ssa q a n d a y r iv o j la n g a n i to 'g 'risida m a ’lum ot to'planadi. Tadqiqot ko'lam i sh a jara tu-
zishdan ko'zlangan m aqsadga bog'liq bo'ladi.
Geneologik uslub qo'llanishining ikkinchi bosqichida shajara tuzishga kirishiladi. Shu m aqsadni ko'zlaganda alohida gene tik tim sollardan foydalanish talab etiladi (I-rasm).
Tuzilgan shajarada erkak to 'rtburchak, ayol doiracha, ular orasidagi nikoh esa gorizontal chiziq bilan belgilanadi.
1. Shajarani tuzish o'rganiladigan belgiga ega shaxs proband- dan boshlanadi.
2. Tadqiq qilinayotgan har bir avlod shajaraning bir q a toriga yoziladi.
3. Avlodlar shajarada yuqoridan pastga tom on rim raqam lar orqali belgilanadi.
4. H ar bir avlod vakillari arab raqam lari orqali sh a ja ra ning chapdan o'ng tom onga tug'ilgan yiliga qarab belgilanadi.
5. B a’zi bir belgilar, ayniqsa kasalliklar shaxsiy rivojla n ish n in g tu r l i b o sq ich la r id a riv o jlan ish i e ’tib o rg a olinib, shajarada oila a ’zolarining yoshi ko'rsatiladi.
О - а уо1; В - Bir yoshgacha nobud bo'lgan;
□ - Erkak; ^ ^ - O'lik tug'ilgan;
□ — О - Nikoh; - Tibbiy abort;
0-0 - Norasmiy nikoh; Л - Bola tashlash;
orasidagi nikoh; T 0 = 0 -Qarindosh-urug' - Farzandsiz nikoh
-Bolalar va ularning Li] I - Tekshirilayotgan tug'ilishidagi /^\_1 belgini tashuvchi
■j—1 j- ketma-ketlik; (geterozigota)
- Har xil tuxumdan
rivojlangan egizaklar; Majruh bola;
- Bir tuxumdan
rivojlangan egizaklar; - Tekshirilayotgan belgiga ega proband;
1-rasm. Shajara tuzishda ishlatiladigan genetik ramziy belgi (simvol) lar.
Geneologik usuldan foydalanishning uchinchi bosqichida shajarani tahlil qilish .boshlanadi.
Shajarani genetik jihatdan tahlil qilganda quyidagilar diqqat m arkazida bo'ladi:
1. S hajara bo'yicha o'rganilayotgan belgi ham m a avlodlar va oilaning ko'p a ’zolarida uchraydim i?
2. O 'rganilayotgan belgi ikki jinsda ham nam oyon bo'ladimi, qaysi jinsda u ko'proq uchraydi?
3. Avlodlarga belgi ko'proq otadan o'tadimi yoki onadanm i?
4. S h a ja ra d a o ta - o n a d a bo'lm agan belgining bolalard a uchrashi yoki kasal ota-onadan sog' bolalarning tug'ilishi hol lari belgilanadi.
5. S hajarad ag i o ta -o n ad a bo'lm agan belgining bolalarda u c h ra s h i yoki b o la la rd a b o 'lm a g a n b e lg in in g o ta - o n a d a uchragan holatlari bormi?
6. O ta-onaning birortasidagi belgining bolalarni nechtasi- da uchrashi ham ko'rsatiladi.
Belgining irsiylanish tip iga qarab u autosom dominant, au- tosom retsessiv, jins bilan birikkan holda bo'lishi m um kin.
A utosom adagi dom inant gen ta ’sirida rivojlanadigan bel gining irsiylanishi 2-rasm da, retsessiv belgining irsiylanishi esa 3 -rasm da ifodalangan.
“ 6 ^ 6 (!) f 5 4 5 4
Do'stlaringiz bilan baham: |
