Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

13.5-расм. Биржада савдо механизмлари

13.1-жадвал

Кимошди савдоси			Дилерлик бозори
Иккиёқлама узлуксиз кимошди	Онкол кимошдиси	Голландча кимошди
Харидорлар орасида ҳам, сотувчилар орасида ҳам нарх мусобақаси		Харидорлар орасида нарх мусобақаси	Сотувчилар орасида нарх мусобақаси
Харидга талабномалар ва сотувга талабномалар тўхтовсиз келади ва	Савдо вақти аниқ	Рақобатли (нархи ва ҳажми кўрсатилган) ва
лимит ордерлари китобига (амалга оширилмай қолган тўпланган	белгиланган оралиқларга	рақобатсиз (фақат ҳажми кўрсатилган)	Дилерлар (фонд
лимит талабномалар – «фалон нархдан юқори бўлмаган нархда сотиб	бўлинган бўлиб, улар	бўлиши мумкин бўлган харидорлар	биржасида маркет-
олиш» ва «фалон нархдан арзон бўлмаган нархда сотиш» буйруқлари	давомида талабномалар	талабномаларини дастлабки тўплаш рўй	мейкерлар деб аталади)
кутиб турадиган китобга) тушади.	тўпланади, сўнгра	беради (буларнинг ҳажми эмитент билан	муайян қимматли
Янги келиб тушадиган талабномалар илгари келиб тушган (амалга	белгиланган вақтда дискрет	чегараланади).	қоғозлар бўйича икки
оширилмай қолган) талабномалар билан солиштирилади. Бозор	равишда кимошди савдоси	Келиб тушган талабномалар эмитент ёки	тарафлама котировкалар
талабномалари (биржага келиб тушиш вақтидаги энг яхши нархда	ўтказилади.	унинг манфаатларида ишлаётган воситачи	қўяди (маркет-мейкерга у
сотиш ёки сотиб олишга буйруқлар), энг агрессив бўлгани ҳолда,	Талабномалар келиб	томонидан кўриб чиқилади.	котировкани қўллаб-
шунингдек, лимитли талабномалар, агарда улар нарх шартлари	тушганда улар нарх бўйича,	Кесиб ташлаш нархи – бутун чиқарилишни	қувватлаши шарт бўлган
бўйича лимит ордерлари китобида бўлган талабномаларга мос	келиб тушиш вақти ва	сотишга имкон берадиган харидга	қатор қимматли қоғозлар
келадиган бўлса, келиб тушиш тартиби бўйича қондирилади, келиб	миқдори бўйича рангларга	талабномаларда энг қуйи нархга тенг бўлган	бириктириб қўйилиши
тушиш бир вақтда бўлганда эса ҳажми бўйича энг катта талабномалар	ажратилади. Улар шу галма-	нарх белгиланади (энг агрессив бўлгани	мумкин). Савдо тизими
бажарилади.	галликда қондирилади ҳам.	ҳолда, тўлиқ ҳажмда қондириладиган	тақсимловчи ҳисоблаш
Агар келиб тушган талабномани қондириш имкони бўлмаса (нарх	Маълум бир қоидалар	рақобатсиз талабномаларни ҳисобга олган	тармоғи шаклида мавжуд
ва/ёки ҳажм бўйича мувофиқлик тўлиқ эмас), талабнома турига қараб,	бўйича белгиланадиган	ҳолда).	бўлади; савдо
у савдо тизимидан чиқариб ташланиши («зудлик билан ёки қайтариш»	умумий расмий курс бўйича	Кесиб ташлаш нархидан юқори нархда келиб	қатнашчиларининг иш
талабномаси), ҳажмнинг бир қисми сифатида қондирилиши	талабномалар энг кўп	тушган барча талабномалар (жумладан,	станциялари экранига
(«қолдиқни ечиш» талабномаси) ёки лимитли ордерлар китобига	миқдорини қондириш	барча рақобатсиз талабномалар) кесиб	маркет-мейкерларнинг
киритилиши («навбатга қўйиш» талабномаси) мумкин.	мумкин.	ташлаш нархи бўйича қондирилади. Бошқа	улар асосида битимлар
Охирги ҳолатда талабноманинг тизимда бўлиш вақти унинг тури	Улар қондирилганидан	вариантларда:	амалга ошириладиган
билан белгиланади: кунлик, ҳафталик, ойлик ва ҳ.к. ордерлар,	сўнг, қолган талабномалар	а) барча талабномалар улар берилган	котировкалари
шунингдек, очиқ ордерлар (ингл. Good Till Cancelled, GTC) – тизимда	амалга оширилмай қолган	нархлар бўйича қондирилади (агар улар	чиқарилади (аввал
ижро этилгунга қадар қоладиган, вақт (одатда, ҳар ой ёки ҳар чорак)	талабномалар рўйхатини	кесиб ташлаш нархидан юқори бўлса),	телефон орқали тузилган,
келиб тушадиган талабномаларнинг уларни берган шахслар	шакллантиради ва биржа у	рақобатчиз талабномалар эса ижро	ҳозирги пайтда эса мазкур
томонидан тасдиқланишини талаб қиладиган талабномалар мавжуд.	билан кейинги	этиладиган рақобатли талабномаларнинг	опция тақсимловчи
Бозорнинг ишлаш механизми шундай ташкил қилинганки, қимматли	талабномалар тўплаш ва	ўртача ўлчанган нархи бўйича қондирилади;	ҳисоблаш тармоқлари
қоғозлар харидори, нарх шартларини ўзгартирган ҳолда, юқорироқ	онкол кимошди савдосига	б) барча талабномалар кесиб ташлаш	имкониятларида кўзда
нархлар томон ҳаракатланади, сотувчи эса – то нарх шартлари иккала	тайёрланиш даврини	нархидан юқори бўлган талабномаларнинг	тутилган)
томонни қониқтирмагунга қадар арзон нархлар томон ҳаракат қилади.	бошлайди	ўртача ўлчанган нархи бўйича қондирилади.

Икки тарафлама узлуксиз кимошди савдоси биржа савдоси классик технологияси ҳисобланади (ликвидлиги пастроқ қимматли қоғозлар учун онкол кимошди савдоси қўлланиши мумкин).
Голландча кимошди савдоси, биринчи навбатда, давлат қимматли қоғозларини жойлаштиришда фойдаланилади.
Дилерлик бозори биржадан ташқари уюшган бозорларга хос бўлса-да (уларда кўпинча битимни ижро этиш томонлар келишиб олган шартлар бўйича, томонлар танлаб олган ҳисоб-китоб ташкилотлари орқали амалга оширилади, савдо ташкилотчиларининг инфратузилма ташкилотлари орқали эмас; бошқача қилиб айтганда, савдо ташкилотчиси фақат битим тузилишига хизмат қилади, унинг ижро этилишига эмас), бироқ фонд биржаси томонидан ҳам қўлланиши мумкин.
Масалан, иккала савдо модели МБ томонидан қўллаб-қувватланади, бу унинг турли савдо технологияларига эга бўлган иккита майдончанинг бирлашуви натижасида ҳосил бўлгани билан изоҳланади.
3. Битимнинг ижро этилиши.
Биржа битимлари ва улар бўйича ҳисоб-китобларни қайд қилишни марказлаштириш депозитар-клиринг ва ҳисоб-китоб инфратузилмаси мавжудлигини назарда тутади.