Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Савдони ташкил қилиш

Савдолар қуйидагилар асосида ташкил қилиниши мумкин:
–анъанавий тизим (овозли савдо);
–электрон тизим.
Анъанавий тизимда битимлар шахсан савдо қатнашчилари томонидан, овоз билан, электрон тизимда эса – савдо терминали орқали амалга оширилади. Классик савдо ҳозирги кунда дунё миқёсида унчалик ҳам кўп қолмаган, бундай энг йирик бозор – NYSE ҳисобланади, гарчи унда, табиийки, электрон савдо тизимлари фойдаланилса ва устунлик қилса-да.
Электрон савдо тизимида битимлар музокара ўтказиш йўли билан тузилмайди ва биржа зали (агарда у мавжуд бўлса) бошқача кўринишга эга бўлади.
Нью-Йорк биржасида биржа шовқинини (биржадаги савдолар овозини) олиб эшиттириш хизмати мавжуд. У биржада рўй бераётган воқеаларни кўрмаётган, лекин шовқинга қараб бозор кайфиятини илғай оладиган брокерларга сотилади.
Классик равишда биржада икки турдаги қатнашчилар – дилерлар ва брокерлар савдо қилади, улар ўртасидаги асосий фарқ шундаки, дилерлар ўз маблағлари ҳисобига, брокерлар эса – мижозларнинг топшириғи бўйича савдо қилади. Лекин ҳозирги пайтда аксарият биржаларда қатнашчилар бир вақтнинг ўзида ҳам брокер, ҳам дилер сифатида иштирок этмоқда.
Маркет-мейкер, жоббер, мутахассис (market maker – бозор яратувчи) – савдо ташкил қилиш мақсадида маълум бир эмитентнинг қимматли қоғозларини харид қилиш ва ўз ҳисоб рақамларида сақлаш рискини ўз зиммасига оладиган дилер.
Биржада, масалан, биржа билан шартнома бўйича келишиб олинган вақт давомида (масалан, савдо вақтининг камида 90% и давомида) харид нархи ва сотув нархи ўртасида фарқ билан бир вақтда қўйилган талабномаларни келишиб олинган миқдордан кўп бўлмаган ҳолда сақлаш мажбуриятини оладиган
брокерлик компанияси маркет-мейкер ҳисобланиши мумкин, бунинг учун биржа маркет-мейкерга, масалан, комиссион йиғим тўлаш бўйича имтиёзлар бериши мумкин.

5. Биржа белгилари

Классик фонд биржасининг асосий белгилари қуйидагилар ҳисобланади:
–Савдо жойи қатъий белгиланган (қайд қилинган) марказлашган бозор. Биржаларнинг аксарияти ҳозирги пайтда савдо қатнашчиларининг масофада жойлашган терминалларидан электрон савдога ўтган («полда» савдо қилишга сақланиб келаётган кам сонли мисоллардан бири – NYSE) бўлиб, шу муносабат билан бу ҳал қилувчи хусусият сифатида кўриб чиқилиши мумкин эмас.
–Савдо қатнашчилари ва савдо қилинадиган воситаларни танлаб олиш жараёни мавжудлиги.
–Стандарт савдо таомиллари (талабнома (котировка) қўйиш, битимни ижро этиш ва ҳ.к.) ва вақт регламенти мавжудлиги.
–Битимлар ва улар бўйича ҳисоб-китобларни марказлашган тарзда қайд қилиш.
–Расмий биржа котировкалари белгилаш, индексларни ҳисоб-китоб қилиш.
–Савдо қилинадиган воситалар ва савдо қатнашчиларининг белгиланган талабларга мувофиқлигини, шунингдек, биржа операцияларини назорат қилиш.
Келтирилган белгиларнинг айримларини батафсилроқ кўриб чиқамиз.

1.