Режа: Умумий тушунчалар. Радиоактивлик ҳақида тушунчалар. Радиоктив нурлардан сақланиш

Радиоактив нурларни нормалаш

Радиоактив изотоплар билан иш бажариладиган саноат корхоналарида, бу корхоналарда тўғридан-тўғри шу изотоплар билан ишлаётганлардан ташқари, қўшни хоналарда бошқа ишлар билан шуғулланаётганлар, шунингдек саноат корхонаси жойлашган зонада яшовчилар ҳам бирмунча радиоактив нурланишлар таъсирига тушиб қолишларини ҳисобга олиш керак. Ишчиларни ва бошқа ишлар билан радиоактив зоналарда шуғулланаётган ва яшаётган шахсларнинг хавфсизлигини таъминлашнинг асосий воситалари: хавфсиз оралиқ масофалари билан таъминлаш, нурланиш вақтини камайтириш, умумий муҳофаза воситалари ва шахсий ҳимоя воситаларидан фойдаланишдир. Бунда радиоактив нурланишлар миқдорини ўлчаш асбобларидан фойдаланиб нурланиш дозасини билиш муҳим аҳамиятга эга.

Ионлаштирилган нурланишлардан ишчиларни сақлаш қоида ва нормалари ҳамда қўлланиладиган ҳимоя воситалари жуда хилма-хилдир.
Асосий нормаловчи ҳужжат сифатида қуйидагилардан фойдаланилади: «Радиоактив хавфсизлик нормалари (НРБ-76)». «Радиоактив моддалар ва бошқа ионлашган нурланиш манбалари билан ишловчилар учун асосий санитария қоидалари» (ОСП-72); ГОСТ 12.2.018-76 «ССБТ. Рентген қурилмалари. Хавфсизликнинг умумий талаблари»; ГОСТ 17.4.001-75 «ССБТ. Ишчиларни муҳофаза қилиш воситалари синфлари». Жорий қилинган нормалар бўйича нурланишнинг йўл қўйиладиган дозаси (ЙҚБ), шунингдек ишловчи учун бир йиллик нурланиш даражаси 50 йил давомида организмда йиғилган тақдирда унинг соғлигига ва авлодлари соғлигига зарар етмайдиган миқдорлари белгиланган.
Радиоактив нурланишлар киши организмининг ҳаммасига бирдан таъсир кўрсатмасдан, баъзи бир аъзо ва ҳужайраларини кўпроқ зарарланиши аниқланган. Шунинг учун ҳам нурланишнинг умумий дозаси эмас, балки организмнинг кайси қисмида радиоактив нурланувчи моддалар йиғилганлиги ҳисобга олинади. Чунки бу йиғилган қисмлардаги радиоактив моддалар бутун организм фалокатини таъминлаши мумкин.
Шунинг учун радиоактив нурланишларни хавфсизлик нормалари НРБ-76 бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган дозалари ички ва ташқи нурланишлар бўйича белгиланганда, нурланувчилар тоифаси ва хавфли аъзолар ҳисобга олинади.
Ионловчи нурланишларни миқдорий баҳолаш учун доза тушунчасидан фойдаланилади. Биологик хужайраларга бир ҳил дозада ионловчи нурланиш ютилганда нурланиш турига қараб уларнинг таъсири ҳар хил бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳар бир нураланиш турига маълум нисбий биологик самардорлик (НБС)га мос келади. У нурланиш энергиясига боғлиқ.
А-тоифаси: ионли нурланишлар манбаларида меҳнат қилганликлари сабабли, нурланиш таъсирига дучор бўлиши мумкин бўлган шахслар.
Б-тоифаси: нурланишлар билан иш олиб бориладиган саноат корхонаси жойлашган жойда, ёки унга яқин зоналарда яшовчи шахслар.
В-тоифаси: мамлакатнинг ҳамма аҳоли яшаш пунктлари.
Ички ва ташқи нурланишлар учун йўл қўйилиши мумкин бўлган доза инсон организмининг муҳим қисмларини 3 гуруҳга бўлиш билан белгиланади:

1. 
   бутун тана, қизил суяк илиги;
   
2. 
   мускуллар, қалқонсимон без, ёғ тўпловчи ҳужайралар, жигар, буйрак, талоқ, овқат ҳазм қилиш аъзолари, ўпка, кўз қорачиғи ва бошқалар;
   
3. 
   суяк тўқималари, қўл териси, елка, болдир ва товонлар.
   

А тоифасига кирадиган ишчиларнинг муҳим хавфли аъзоларининг ички ва ташқи нурланишда йўл қўйиладиган дозаси қуйидагича:
1.-жадвал

Хавфли органлар ва ҳужайралар гуруҳи	Йўл қўйилиши мумкин бўлган доза, (бэр)
	1 чоракда	1 йилда
1	3	5
2	8	15
3	15	30

ар қандай ҳолатда ҳам 30 йил давомида йиғилган доза йўл куйиши мумкин бўлган дозадан 12 мартадан кўп бўлмаслиги керак.

2.-жадвал

Нурланиш таъсиридаги кишилар тоифалари	Йўл қўйилиши мумкин бўлган доза (йилига бэр ҳисобида, хавфли органлар гуруҳлари учун)
	1	2	3
А	5	15	50
Б	0,5	1,5	3

Нурланишнинг йўл қўйилиши мумкин бўлган дозаси А тоифасидаги ишчилар 1 тоифа аъзолари учун қуйидаги формула билан аниқланадиган дозадан ортиб кетмаслиги керак.
Д>5 (N-18) (4.)
бунда: Д-доза; N-ишчининг ёши, йил.
Ишчиларнинг ички нурланишларини камайтириш учун радиоактив моддаларни очиқ ҳолатда ишлатишга йўл қўймаслик, одам ички аъзоларига, хонадаги ҳаво муҳитига тушиб колмаслигини таъминлаш, шунингдек радиоактив моддалар билан қўл, кийим ва хонадаги жиҳозлар юзасини зарарланишдан сақлаш керак. Очиқ ҳолда ишлатилганда ичдан нурлантириш хавфи бўлган радиоактив моддалар беш гуруҳга бўлинади.
А-ниҳоятда юқори нурланиш фаоллигига эга бўлган изотоплар;
Б-юқори нурланиш фаоллигига эга бўлган изотоплар;
Г-кичик нурланиш фаоллигига эга бўлган изотоплар;
Д-нурланиш фаоллиги жуда кам бўлган изотоплар.
Радиоактив моддалар билан очиқ ҳолда ишлаганда уларнинг зарарли нурланиш активлигига караб уч синфга бўлинади. Зарарли нурланиш активлиги бўйича 3 синфга мансуб моддалар кимё лабараторияларида ишлаш мумкин. 1 ва 2 синф моддалар билан эса, махсус жиҳозланган ва маълум санитария-гигиена ва техник талабга жавоб берадиган хоналарда иш олиб бориш тавсия этилади. 3 синф моддаларни ишлатганда баъзи бир енгил операцияларни иш столида, асосан эса, махсус шамоллатиладиган шкафларда бажарилади. 1 ва 2 синф радиоактив моддалар билан ишлаш асосан шамоллатиладиган шкафларда ёки махсус боксларда амалга оширилади.
Радиоактив моддалар билан ишлаганда, радиоактив модда зарралари иш жойларини, одамнинг қўллари ва бошқа очиқ тана қисмларига ўтириб қолиши, ҳаво муҳитига ўтиб қолиши ва у ерда радиоактив нурланиш манбалари ҳосил қилиши мумкин. Шунингдек бу радиоактив чангсимон моддалар нафас йўллари ёки тери орқали организм ички аъзоларига кириб қолиши мумкин.
Терининг нурланиш дозасини катта аниқлик билан ҳисоблаш имкониятлари бор. Бунинг учун иш бажарилаётган зонанинг зарарланиш даражаси аниқланади. Бунда ишлатилаётган модданинг активлиги ва зарарланган юзанинг катталиги ҳисобга олинади.
Ичдан нурланиш дозасини ҳисоблаш анча қийин, чунки, у бир қанча омилларга боғлиқ. Терини муҳофазалаш ускуналари ва хоналар ишчи юзаларининг йўл қўйиладиган зарарланиш даражаси аниқланмайди. Булар радиоактив моддалар билан ишлашда орттирилган тажрибаларга асосланган санитария қоидаларида белгиланади.

Машиносозлик, кимё, электроэнергетика ва ққурилиш индустрияси корхоналарида ишлаб-чиқариш процессларини автоматлаштириш масалаларини ҳал қилишда ёпиқ идишлардаги суюқлик қаттиқ ёки сочилувчан материаллар сатҳини аниқлаш учун ионловчи нурларнинг турли манбаларидан кейин фойдаланилади. Радиоактив моддалар билан ишлаганда меҳнат хавфсизлиги, шунингдек атроф-муҳит хавфсизлигини таъминлаш учун маълум ҳимоя чораларини кўриш зарур.

Ионловчи нурланишлар радиоактив изотоплар парчалаганда чиқадиган альфа , бета ва гамма нурларидан иборат. Рентген ва гамма нурланишлар айниқса кирувчан бўлади. Гамма нурлар билан нурланишлар натижасида инсон организмида қайтар ва қайтмас процессларда юз бериши мумкин. Ионловчи нурланиш оқибатида тери шикастланиши, ҳатарли шишлар, катаракта, камқонлик пайдо бўлиши, хатто одам ўлиши мумкин. Нурланишнинг хавфли томони шундаки, дастлаб у бирорта ҳам сезиш органида сезилмайди.