|
19.Mavzu: Ko’nchilik va etikchilik
Reja:
Ko’nchilik hunari.
Etikchilik hunari
Adabiyotlar.
A Allamuratov “mangu meros” , “bilim” bosmasi, 1993-y
G Kamalova “go’zal o’lka” . “qoraqalpog’iston bosmasi 1986-y”
XIX asrning oxirida va XXasrning boshlarida qoraqalpoqlar orasida ko’nchilik hunari kasb turlarining biri bo’ldi. Ko’nchilik asosan qishloq shaharlarda, Shimbayda, To’rtkulda, Xojelida, Qong’irotda tarqaldi. XIX asrning oxirida ayrim qishloqlar teridan buyumlar ishlab chiqarishga moslashdi. Shimbayga yaqin bir ovulning o’zida 10-15 xojalik ko’nchilik va taxminiy sharshilik bilan shug’ullanadi. Bu ovulni hozirda ko’nchi ovul deb ataydi. Bundan tashqari qo’y, echki va tulki, qo’zi, qorako’l terilari ham xojalikda ishlangan. Tayyorlangan terilarni iylangan teri deb ataydi.
Ko’ndi asosan qoramolning, otning, va tuyaning terilaridan iylab tayyorlaydi. Ayniqsa qora molning terisi yuqori baholanadi. Undan asosan oyoq kiyim tikilgan. Qoraqalpoqlarda terini tikish usuli oddiy bo’ladi. U O’rta Osiyo xalqlarining usullaridan bir oz farq qiladi.
Terini ishlash uchun avval oqava suvga bir-necha sutka davomida solib qo’yiladi. Keyin tuzli suvga solib olinadi. Undan keyin terining juni jun chalg’I bilan oson tozalanadi. Tozalangandan keyi ohak suvga 2-3 sutka davomida solib qo’yadi va uning ustki tomoni jun qoldiqlaridan yaxshilab tozalanadi. Keyin terining ichki tomoni belchaning va go’sht chopqining yordami bilan ikkinchi marta tozalanadi. Yana suvga solib olinadi va quritiladi. Undan keyin oddiy pechda bir necha kun davomida ishlaydi. Undan keyin uning ichki va tashqi tomoniga yupqa qilib yog surtiladi, natijada suv o’tmaydi va namlanmaydi. Qoraqolpoqlarda teri shunday iylanadi va u charm deyiladi.
Terini qorish uchun uzunligi 120-140 sm lik yog’och taxta, go’sht cholg'i tirak yog'och, yog'och nova, belcha to'qmoq, ishlash uchun pesh va boshqa asboblar ham qo'llaniladi. Bu asbopblarni shu yerlik temirchi va yog’och ustalar yasagan.
Qorilgan terini qoraqalpoqlar yerni qoplash, otning er tumani, kamar, farfor piyolalarni saqlaydigan shini qop ishlash uchun foydal;aniladi. Qalin terini oyoq kiyimning ultoni uchun hamda yumshoq terini oyoq kiyimning yuqorisi, qo’nchi uchun foydalanadi. Ko’nchilar yana mahsi tikish uchun echki va qo’y terilaridan ishlanadi. Barcha teri buyumlar XIX asrning boshida qoraqolpoqlar orasida keng yoyilgan.
Yuqorida ko’rsatilganidek qoraqolpoqlarda teriuy sharoitida qorilib tayyorlanadi. Teri qorish bilan erkak odamlar ham ayol odamlar ham shug’ullanadi. Charim ishlash uchun terini bir – necha kun davomida suvga solib qo’yiladi. Bundan keyin jun cholg’I bilan oson tozalanadi. Odatda shunday teridan qora uyning karagasini bekitish uchun ko’k ishlanadi. Ayniqsa buqaning terisi va tuyaning bo’yin terisi mustahkam bo’ladi, qo’y, echki va tulki terisi oz-moz tuz va bug’doy, uni achigan ayron bilan aralashtirib shuning bilan qoriladi. Uni terinig ichki tomoniga qayirib o’raydi va yozda 2-3 kun, qishda esa 5- 6 kun qo’yib oladi. Keyin terini yoyadi va quritadi, go’sht cholg’i yoki go’sht qirg’I bilan tozalanadi. Tozalab bo’lgandan keyin teri cho’ziladi, qo’l bilan siqiladi. Har bir terini ishlash uchun ko’p kuch talab qilinadi.
Qorib bo’lgandan keyin terini bo’yaydi. Qadimda asosan terini tabiiy bo’yoqlar bilan bo’yashar edi. Qizil bo’yoq uchun bo’yon tomiridan yoki jiydaning qobig’idan foydalaniladi.
Qo’yning yoki echkining ichak qorni yog’, qovurdoq saqlash uchun foydalaniladi. Buning uchun ichak qorin yaxshilab tozalanadi, yuviladi, keyin oz-moz tuzlanadi, uni mumkin qadar havo bilan orlaydi, bo’ynini bog’lab quritiladi. Qoringa yo’g’ni shundan keyin solib, odatda soya joyda saqlanadi.
Ko’rilayotgan davrda terini uyda qorishdan boshqa teri korxonasi boldi. Arxiv ma’lumotlar bo’yicha, Shimbay teri korxonasi bo’lgan, uni 1878- yili aka-uka Vanyushinlar ochgan. Dastlab unda 18-20 ishchi bo’lgan va 10-15 ming somlik mahsulot ishlagan. 1880- yili chiqariladigan mahsulot 40 ming so’mga yetgan. XXasrning 70-yillarida Shoroxon uchastkasida (Petro Aleksandrovsk shahri) yana bir teri zavodi ishladi, uning asosini 1874-yili Penkov soldi. Zavodda birinchi yili 15-20 odam ishlagan. 1913- yili hududdagi barcha teri zavodlarida 130- 9 ming so’mlik 123.3ming teri qoriladi. Shunday qilib, XIX asrda va XXasrning boshida teri qoruvchilar ikkiga bo’linadi: birinchisi ko’nchilar, ular ko’n yoki charm tayyorlaydi, ikkinchilari teletinchilar, ular bulg’ori teri tayyorlaydilar. Charm bilan bilg’ori asosan buqaning, sigirning va buzoqning terisidan tayyorlanadi. Zavodda teri tayyorlash usuli asosan oddiy bo’lgan. Infarmotorlarning aytishiga qaraganda, ustaxonaning asosiy quroli yog’och aslow, ishlash ishlov pechi va qirg’i bo’ladi.
Ko’nchilar etikchilarni kerakli material bilan taminlab bergan. Qadimda har bir qishloqda yoki bir necha ovulda etikchi ustalar bo’lgan. Ko’chib qo’sni boshqarmasining ma’lumotlariga qaraganda 1913-yili Amudaryo bo;limida bir etikchi 87 uyning buymini bitkazgan. Etikchilarning ko’pchiligi etikni buyurtma bo’yicha tikishgan. Etikchi etikni o’z uyida yoki buyirtmachining uyida tikgan. Ko’pchilik hollarda etikchi o’z asbobini yoniga olib qishloqlarni oralagan va buyirtmalarni olgan. Shunday hollarda etikchi buyurtmachining uyida tikkan va mehnat haqi uchun buyum olgan. Buyurtmachi etikchini material bilan asosan o’zi taminlagan. Hamda Shimboy, Qo’ng’irot va Amudaryo quyisida bir qator shaharlarda yashagan etikchilar tikkan etiklarni shu yer bozoriga chiqarib sotgan.
Buni yozma manbalar tasdiqlaydi. Riza Kuli Mirza XIXasrning 70- yillarida Shimboy bozorida etik bilan kovush sotib turgan 23 yoyma dokon ko’rganini yozadi.
Qoraqolpoq etikchilari qorilgan teridan oyoq kiyimning har xil turlari tikgan. Shu yerlik ko’ndan yoki charmdan va bilg’oridan erkak va ayollar uchun etik, mahsi, kovush tikishgan.
SHuning bilan birga XIX asrning oxiri XXasr boshida etik, mahsi, kovush tikuvchi ustalar bo’lgan.
Qadimda etikchilar ko’pincha bayken etik (erkak kishi uchun) tikishgan, uning pochnasi baland, uchi uchqir va tumshug’i yuqoriga qarab egilgan bo’lib keladi. Ko’pgina etikchilar etiklarga, kovushlarga, choynak va kosa qoplarga mis simdan, mis lentadan naqshlar tushirilib, kashtalar to’qib tikilgan. Turkmanlarda uni serkesh, qirg’izlar- daqiyalap, qazaqlarda terken, o’zbeklarda shiniqap deb atalgan. Qoraqalpoq ustalari yasagan shiniqop hozir ham muzeyda saqlanib turibdi.
Shiniqap qo’ng’ir qattiq teridan tikiladi. Shini qopning yarim oy tarzli yuzasi besh sektorli bo’lib, sariqroq rangli yirik ip bilan naqshli qilib tikilgan bo’ladi. Shiniqopning yuqorisi toqad teri kamar bilan bezalgan. Balandligi 10-11 va ichki diametri 14-15sm. Yuqorigi qopqog’i kichkina yulduzcha kabi naqsh bor. Cheti yashil teri bilan qoplab tikilgan, payola shiniqopning ichining hajmidek bo’ladi. Shiniqop chiroyli qilib ishlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
