Reja Naqqoshlik san`at fanining maxsad va vazifalari. Naqqoshlik san`atning inson xaetida tutgan urni. Naqqoshlik san`atning kelib chikishi rivojlanishi Naqqoshlik san`atga oyd adabietlar

Savollar

1. 
   To’qimachilik qaysi asrlarda paydo bo’lgan?
   
2. 
   Jun gazlamalar asosan qaysi hayvonlarning junidan tayyorlanadi?
   
3. 
   Toqima to’qish uchun qanday asboblar kerak bo’ladi?
   
4. 
   Qoraqalpoq stanogi qanday bo’laklardan iborat?
   
5. 
   Qoraqalpoqlar qanday buyumlar to’qigan?
   

Lektsiya

13.Mavzu: Qoraqalpoq milliy kiyimlari

Reja:

1. 
   Qoraqalpoq milliy kiyimlari.
   
2. 
   Milliy kiyimlar turlari.
   

Adabiyotlar

1. 
   A. Allamuratov. “Mangu meros”, Bilim bosmasi. 1993-y.
   
2. 
   G. Kamolova “Go’zal o’lka”.Qoraqalpog’iston bosmasi.
   

Qoraqolpoq xalqining tarixi bilan madaniyatning jonli ekspanatlarda aks ettiruvchi madaniy o’rin bu poytaxtimizdagi Ulketaniw muzeyi bo’lib hisoblanadi. Muzey o’zi tuzilgan kundan boshlab qoraqalpoq xalqining o’tmishdagi tarixi, madaniyati bilan uzluksiz shug’ullanib kelayotgan tarixiy yodgorliklar bilan maqtanadi.

Bu bo’limning etnografiya yonalishi o’zining 5000 dan ziyod ekspanatni hali ham to’liqtirib, so’ngi yillarda xalqimizning milliy madaniyatining o’zgachaliklari bilan chuqur shug’ullanib, ular yaratgan har qanday buyumlarga e’tibor berib, diqqat bilan nazar solmoqda. Shu sabab har yil sayin etnografiya fondi o’zining original ekspanatlari bilan boyitilayotganining guvohi bo’lamiz. Bu eksponatlarning orasida eng yirik kolleksiyalarning birini “qorqalpoqlarning milliy kiyimlari” degan mavzu turadi.

Qoraqalpoq xalqi milliy moslahiah davrida qiyin va og’ir hayotni boshidan o’tkazsada o’zlarining milliy o’zgachaliklarini ko’rsatuvchi urf odati bilan dasturini, bezanish buyumlari bilan milliy kiyim kechaklarini zamonaga mos rivojlantirib borganini bilamiz.

Biz asosan olganda XVIII-XIX asrlarga tegishli bo’lgan qoraqalpoqlarning milliy kiymlari haqida aytib o’tamiz.

Kiymeshek- qoraqalpoq ayol- qizlarining eng bir murakkab milliy kiyimlarining biri. U ushig’a va xon shoyidan ishlanadi. Qoraqalpoq ayol- qizlari o’zlarining kashtachilikdagi barcha chevarlik hunarinini ziyraklik bilan eng avvalo shu kiymeshekda ko’rsatadigan bo’lgan. Sababi, bu kiyimning savlati o’z oldiga. Kiymeshekning oldiga qo’yilgan uchburchak o’ngirshesi qizil va qora ushigadan iborat. Unga har xil ipak iplar bilan naqshlar o’yilib solingan bo’ladi. Kiymeshekning ortgi tomoni yana ham qizil va qora ushigan bilan jiyaklanadi. Bu ham rangba-rang ipak iplar bilan kashtalanadi. Asosiy o’rta bo’limiga yani bellik joyi buxokr shoyisi bilan, yoki shatrash qilib to’qilgan bo’z mato solinadi. Kiymeshekning quyruqchasining pastiga sachoqlar, uning uchiga oq munchoqlar tiziladi. Ba’zida bu munchoqlarning o’rniga tangalarni ham tizib taqadigan bo’lgan. Bu taxminan, munchoq topilmaganligidan yoki moddiy yetishmovchilikdan bo’lsa kerak. Kiymeshekdagi naqshlar boshqa kiyimlarga qaraganda juda murakkab bo’lib keladi. Ammo bu murakkablik kiymeshekning kompozitsiyasiga ziyon keltirmaydi. Aksincha u naqshlar ushug’aga fon berib turganini ko’ramiz. Demak hunar egasining matematik hisobdan adashmaganligini anglaymiz.

Kiymeshek ko’pincha bo’lg’usi kelinlar tomonidan tayyorlanadigan bo’lgan. Kelin o’zi uchun ham, qaynonasi uchun ham kiymeshek tayyorlshi kerak bo’lgan. Yoshlar kiyadigan kiymeshek bilan Yoshi o’tgan ayollarning kiyadigan kiymashagining turida va solinadigan naqshlarida ham ko’p o’zgachaliklar bor. Kiymeshekni yosh kelin to’y o’tgandan keyin kiygan.

Kiymeshekning yaratilishi asosan Islom dini bilan bog’liq bolishi ehtimoldan xoli emas. Sababi diniy tushuncha bo’yicha ayol qizlar erkaklar oldida sochini ko’rsatib yurish gunoh deb hisoblangan. Shu sabab kiymeshek yengsiz ishlanib boshga kiyiladigan bo’lgan.

Kiymeshek har xil rangdagi ayri naqshlar bilan bezaladigan bo’lganligi sababli, u chevar qo’lli qizning uzoq vaqtini olgan va og’ir mashaqqatli mehnatni talab qilgan. Bu fikrimizni quyidagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. Xalqabad markazida istiqomat qiluvchi Mambetnazarova bibijamoldan olgan zar kiymeshegimiz va ko’k ko’ylakning yeng uchi alohida diqqatga sazovor. Kiymwshekni Bibijamal 9 yoshida tikib boshlagan ekan. “hayotda tikkan kiymeshegim ikkita, bittasini yangamga berdi bittasa ana shu o’zimga atab tikkanman” – deb u bizga zarlangan kiymeshegini ko’rsatgan edi. Kiymeshekning oldi va quyruqchasi qora, ushig’a, o’rtasiga esa zarli parda mato solingan. Kiymeshektingg yalpi qizil rangi yoshlikka moslanib naqshlangan. Kiymeshekdagi naqshlarda boshqa naqshli kiyimlarga qaraganda biroz murakkabroq. Buning ustiga bu kiymeshek toza saqlangan ekan. Bibijamal opa bizga kiymeshekdagi naqshlarning nomlarini tizib ayta boshladi. Uning Yoshi anchaga borib qoganiga qaramasdan va oradan ko’p yillar o’tib ketsa ham zehnining o’tkirligiga hayron qoldik. U ko’k ko’ylakka atab tikilgan yeng uchini qo’liga ushlab o’tirib qiziq bir voqea yodiga tushgandek, kulimsirab qo’ydi.

• 
  Ikki kiymeshekni tikishga qacha vaqt ketdi?- degan savolimizgau kulib o’tirib:
  
• 
  9 yoshimdan boshlab 18 yoshimgacha tikdim. 9 yil mobaynida tikkan ekanman shunda. U vaqtda qasi bir tikuv mashinasi bor, hammasini qo’l bilan tikamiz. Tikishimizning biroz qiyshiq ketgan joyi bo’lsa onamiz qo’limizga igna tiqib olardi. Onam qishloqdagi Xo’jamurod boynin xizmatini qilardi. Otam ana o’sha boynng cho’poni. Onam ishdan charchab tunda kelardi. Shunda ham menga tunlari uxlamasdan tong otguncha kashta tikishni o’rgatar edi. Ko’pincha onamni ayaganimda kashtani to’g’ri tikishga harakat qilar edim. Mana shu o’shanda tikkan yeng uchim- u bizga ko’k ko’ylakning bir juft yeng uchini ko’rsatdi. O’zi tikkan alvon turli naqshlarini yangi o’rganayotgan odamning tikkan naqshi deb bo’lmaydi. Xuddi bir mashina bilan tikkandek uning gullari rassom qo’li bilan chizilgandek, igna bilan tikilgan joyi bilinmaydi. Yeng uchning chevar tikilganligi shunchalikki- hammamizni hayratga soldi.
  

Bibijamol opa Xalqabatga mashxur chevar tikuvchi bolgan ekan. U keyinchalik naqsh tikishni to’xtatib yengsiz va beshpent tikadigan bo’lgan. Ko’ylaklarga yoqa tikkan.

Jegde- bu qoraqalpoq ayol qizlarining yengil va yarashadigan tashqi kiyimlarning biri. Uning boshqa kiyimlardan farqi yengi uzun bo’lib, u qolga kiylmasdan bir- biriga bog’lanib orqaga tahaladi. Jegdeni qiz- kelinlar boshiga yopishgan. Jegdening materiali va ishlanish texnikasiga qarab ikki turga bo’lsa bo’ladi. Oqva qizil jegde deb. Qizil ipak jegdeni yosh kelinlar foydalangan. Uning ham yoqasiga qizil qora ushig’a solinib,u har xil ipak iplar bilan naqshlangan. Har xil rangdagi ipak iplardan po’pak ishlanib u jegdening yoqasiga qadalib, uni jegde bay deb atashgan. Po’pakning uchiga oq, qizil marjon, munchoqlar o’tkazilgan bo’ladi. Jegde bay bosgga yopilgach kiyimning chiroyini ochib turadi. Qizil jegdening naqshlari to’q rangdagi ipak iplar bilan kashtalanadi. Hamda ko’pincha oq jegdeni Yoshi o’tgan kayvoni ayollar foydalangan. Bu yerda ham naqshlar unchalikk murakkab emas, yengil kashtalarning oq jegdening materiali oq bo’zdan yoki oq materialdan bo’ladi.

Beshpent- bu erkak va ayol qizlarning o’rtoq kiyimi. Ayol qizlar kiyadigan beshpentlar yenli va yengsiz bo’lib bo’linadi. Yengli va yengsiz beshpentlar hozirgi vaqtda ham kiymeshek va jegde kabi butunlay foydalanishdan chiqib qolgani yo’q. haqiqatdan ham yoshlarga yengsiz, Yoshi o’tgan ayollar uchun yengli beshpentlar juda yarashib turadi.

Qoraqalpoq ayol- qizlarining milliy beshpentlari qanday materialdan bo’lishiga qaramasdan uning yoqalari yengining uchi,cho’ntagining og’izlari turli naqshlar bilan bezalgan bolib, odamni o’ziga tortadigan bo’lgan va undagi naqshlarning turlari ham yuqori mahorat bilan chizilganligining guvohi bo’lamiz.

Chopon- bu qoraqalpoq xalqining juda qadimdan kelayotgan milliy tashqi kiyimi bo’lib hisoblanadi.bizga qo’shni tojik, o’zbek, turkman xalqlari choponni haligacha kiyadi. Hamda respublikamizning qishloq joylarida bizda ham Yoshi kata odamalarimiz chopon kiyishgan.

Chopon- qoraqalpoqlarda choponlar ayollar uchun ham erkaklar uchun ham bir xil bo’lib keladi. Erkaklarnin choponi ayollar choponi kabi tik,yoqa bo’lib keladdi-da, birdan o’iqroq bo’lib tushadi. Shunday choponlar materiali va ishlanish texnikasiga qarab bo’linadi, masalan pashshayi chopon, oydinli chopon, qazma baxmalli chopon, zar chopon, douxat chopon, sirma chopon va boshqalar. Ularda diqqatga sazovor kashtalar bo’lmaydi.