«Bor yoki yo’q» qonuni. Bo’sag’a kuchidan past ta’sirotlar uzoq vaqt davom etsa ham qo’zg’alishga sabab bo’la olmaydi. Bo’sag’a kuchiga ega bo’lgan ta’sirot esa eng katta miqdordagi qo’zg’alishni vujudga keltiradi. Bu qonun yakka nerv va muskul tolalarda mikroelektrodlar yordamida potentsiallar qayd qilinganda yaqqol ko’rinadi. «Yo’q» ya’ni bo’sag’adan past kuchga ega bo’lgan stimul kuchi ham membranada ma’lum o’zgarishlarni, tarqalmaydigan mahalliy qo’zg’alish-lokal javobni sodir qiladi. «Bor» ning miqdori ham o’zgarmas emas-qo’zg’aluvchan to’qimalarning faoliy holatiga qarab u ma’lum chegarada oshib yoki kamayib turadi.
To’qimalar qo’zg’aluvchanligini baholashda ta’sirot bo’sag’asi, foydali vaqt, xronaksiyadan tashqari labillik tushunchasi ishlatiladi.
Labillik, funktsional harakatchanlik (lat.labilis-harakatchan) har qanday tirik to’qimaning funktsional holatini aniqlaydigan ko’rsatkich. U birinchi marta 1892 yili rus fiziologi N.Ye.Vvedenskiy tomonidan fanga kiritilgan. Uning fikricha, labillik deganda to’qimaning ma’lum vaqt ichida to’liq bir qo’zg’alish jarayonini amalga oshirish tushuniladi. Labillik kattaligi to’qimaning belgilangan vaqt birligida (1 sekundda) maksimal sonda qo’zg’alish to’lqinlarini hosil qilishi bilan o’lchanadi. Labillik turli to’qimalarda har xil va bir xil to’qimada ham uning funktsional holatiga qarab turlicha bo’ladi. Agar harakatga keltiruvchi nerv tolalarida labillik 1 sekundda 50 impulsni tashkil qilsa, sezuvchi nerv tolalarida bu ko’rsatkich 1000 va undan ham yuqori bo’lishi mumkin. Labillik beriladigan qitiqlanish impulsi soniga qarab hosil bo’ladigan to’qimadagi qo’zg’alish impulslari soni. Qitiqlanish impulslari vaqt birligida istagancha o’zgartirilishi mumkin. Lekin to’qimaning unga nisbatan tezlik bilan javob berish qobiliyati cheksiz emas, ya’ni uning labilligiga bog’liq.
Depolyarizatsiyaning kritik darajasi lokal (mahalliy) javob Agar nerv tolasiga qisqa vaqt davomida kuchsiz elektr toki ta’sir ettirilsa, tola ichidagi elektrod tinchlik potentsialining biroz o’zgarganini qayd qiladi. Bu elektrtonik potentsialdir. O’zgarmas elektr toki bilan nrv tolasiga ta’sir etilganda membrana potentsialining o’zgarishi katod (manfiy elektrod) va anod (musbat elektrod) atroflarida turlicha bo’ladi. Tok ulanganda sirtdan o’ralgan katod tagida depolyarizatsiya - qutublanishning yo’qolishi kelib chiqadi, bu o’zgarish katelektron deyiladi. Shu vaqtning o’zida anod ostida giperpolyarizatsiya - o’ta qutublanish ro’y beradi.
Elektr toki kuchi ozroq oshirilsa bo’sag’adan past ta’sirlanish natijasi kuzatiladi: katelekrotonik potentsialga oz miqdorda yana depolyarizatsiya qo’shilib, mahalliy (lokal) javob shakllanadi. Membrana potentsialining bu tarzda o’zgarishi tarqoq emas, shuning uchun u lokal javob, deb atalgan. Lokal javobning miqdori kritik darajagacha yetsa, harakat potentsiali vujudga keladi. Ko’pchilik nerv tolalar uchun membrana potentsialining 70-80 mV dan-50 mV gacha kamayishi kritik daraja hisoblanadi.
Qo’zg’aluvchan to’qimalarga to’qimaning sekin oshib boruvchi ta’sirotga moslashish hodisasi - adaptatsiya deb ataladi.
Qo’zg’aluvchan to’qimalarga elektr toki ta’sir etgandagina emas, mexanik, termik va boshqa ta’sirlovchilar qo’llanilganda ham akkomadatsiya kelib chiqadi. Qo’zg’aluvchan turli to’qimalarning akkomadatsiya tezligi keng ko’lamda o’zgarib turadi. Issiqqonli hayvonlarda harakatlantiruvchi nerv tolalarining akkomadatsiya tezligi hammadan yuqori. Sezuvchan tolalar akkomadatsiya tezligining kamroq ekanligi bilan ta’riflanadi. Yurak muskuli, chorak, siydik yo’llari, me’dadagi silliq muskullarning tolalarida akkamodatsiya tezligi juda kam.
Qo’zg’alish vaqtida qo’zg’aluvchanlikni aniqlashga qaratilgan tajribalar natijasiga ko’ra, mahalliy javob vaqtida nerv tolasining qo’zg’aluvchanligi bir oz oshadi. harakat potentsiali cho’qqisiga ko’tarilganida tola qo’zg’aluvchanligi mutloq yo’qoladi. Repolyarizatsiya boshlanishi bilan, qo’zg’aluvchanlik sekin-asta tiklanadi.
