Reja kirish Farzand

1. Farzand tarbiyasida ijtimoiy muhitning ahamiyati.
Inson kamolotida mikromuhit – o ila sharoiti ham katta ta‟ s ir kuchiga ega.
Chunki bola ko„z oc hib ota-onasini, qarindosh-urug„ini ko„radi. Uning intensiv-
jis mo niy va p s ixo lo gik rivojlanadigan davri o ila ta‟ s irida shakllanadi. Xalqimizda
“Qush uyasida ko„rganini q ilad i” degan naql bekorga aytilmagan. Oilaning hayot
tarzi, undagi bola tarbiyasiga ijo b iy ta‟ s ir etadigan tarbiyaviy muhit uning
kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi.
Bo la kamolotida ijtimoiy muxit ham muhimdir. Chunki is hlab c hiq aris h
munosabatlari va ularni tartibga s olib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar kishiga
alo hid a ta‟ s ir q ilad i. Ijtimoiy aloqa, ya‟ni insonlararo o„zaro munosabat natijasida
odam bolasi hayotga va mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlarni
egallaydi.
Inson kamolotiga ijtimoiy muhitning ta‟siri turli tarixiy davrda
(formatsiyalarda) turlicha bo„lad i, turli sotsial guruhlarga ham turlicha ta‟ s ir etadi.
Shunday ekan, hozirgi zamon pedagogika fani muhitga, uning ins on
rivojlanishidag„i ta‟sirining roliga alo hid a e‟tibor beradi. Muhit tushunchasiga
kiradigan ijtimoiy hayot voqealarining shaxsga ta‟siri g„oyat muhim ekanligini
ko„rsatadi va ijtimoiy muhit abadiy emas, o„zgaruvchan deb qaraydi. Shuning
uchun muhit ins on taqdirini belgilab beradigan o mil deb hisoblanmaydi. Ammo
uning ta‟siri ham rad etilmaydi.
Tarbiya muhit kabi ins on kamolotiga ta‟ s ir etuvchi tashqi omillardan

hisoblanadi. Tarbiyaning xususiyati shundaki, u aniq maqsadni ko„zlab, ins onda

ijo b iy fazilatlarni tarkib toptiris h yo„lid a tarbiyachi rahbarligida muntazam amalga
o s hirib b o rilad i.
Ammo tarbiya ta‟sirining kuchi va uning natijasi irsiyat va muhit kabi
omillarning hamkorligi b ilan belgilanadi.
Inson kamoloti irsiyat yo„li b ilan orttirilgan va tabiiy layoqatlar b ilan
belgilanib qolmay, balki butun hayoti davrida uni qurshab olgan vo q elik ta‟ s irida
orttirgan xususiyat va sifatlar b ilan ham belgilanadi.
Shubhasiz tarbiya odamning ko„zi, sochi, terisining rangiga, uning badani
tuzilishiga ta‟ s ir eta olmaydi, lekin jis mo niy taraqqiyotga ta‟ s ir etishi mumkin.
Chunki maxsus tashkil etilgam jis mo niy mashqlar orqali bolaning salomatligi
mustahkamlanadi va chiniqtiriladi. Insonning tabiiy q o b iliyati faqat tarbiya o rq ali,
uni ma‟lum bir faoliyat turiga jalb q ilis h orqali rivo jlanis h i mumkin.
Ma‟lumki, bola layoqatini rivojlantirish, uni qobiliyatga aylantirish va
hayotga mos holda o„s tiris h uchun mehnatsevarlik va ishchanlik kerak.
Mehnatsevarlik va muttasil o„tirib is hlas h kabi fazilatlar faqat tarbiya natijasida
orttiriladigan fazilatlardir. Garchand ins on kamolotiga ta‟ s ir etadigan omillar bir
qancha bo„lsa ham, lekin maxsus tarbiya muassasalarida tarbiyachi rahbarligida
amalga oshiriladigan tarbiya jarayoni yetakchi hisoblanadi. Chunki, birinchidan,
tarbiya ta‟ s irida turli fazilatlar o„zlashtiriladi va bilim, ma‟lumot egallanadi,
mehnat va texnik faoliyat b ilan bog„liq ko„nikmalar, malakalar ham maxsus
uyushtirilgan tarbiya orqali hos il q ilinad i.
Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug„ma kamchiliklarni ham o„zgartirib, shaxsni
kamolga yetkazish mumkin. Masalan, ko„rlar, gunglar ham o„qitilib , sog„lom
kishilar qatori hayotga tayyorlanadi.
Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning s alb iy ta‟ s irini ham yo„qotish yoki
bartaraf q ilis h mumkin.
To„rtinchidan, tarbiya doimo kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Shu
tufayli, u shaxsning kamolga yetishini tezlashtiruvchi rol o„ynaydi. Inson kamol
topis hida maktabning ahamiyati katta. Bblalar maktabga qadam qo„yar ekan, ular

o„quv mehnati b ilan band bo„ladilar. Bolalar maktabda fan asoslarini egallash b ilan

birga, ularda sekin-asta ilmiy dunyoqarash shakllanib boradi. O„qituvchi-
tarbiyachilarning rahbarligida insonga xos bo„lgan yuksak fazilatlarni egallaydilar.
Tarbiyaviy ishlarni reja asosida tashkil etish, bolani tarbiyalashda oilaga har vaqt
yordam ko„rsatadi. Tarbiyachi o„z tarbiyalanuvchisining oilaviy sharoitidan
xabardor bo„lis hi, pedagogik maslahatlarga, yordamga muhtoj bo„lgan oilalarga
yordam berishi muhim. Tarbiyachi uchun bola bo„sh vaqtini kimlar b ilan va
nimalar b ilan mashg„ul bo„lib o„tkazayotgani ahamiyatsiz emas. Chunki o„z holiga
tashlab qo„yilgan bola ko„chaning s alb iy ta‟ s iriga berilib ketishi mumkin.
Xulo s a q ilib shuni aytish kerakki, ins on faqat faoliyatda rivojlanadi, undan
tashqarida rivojlanish yo„q. Bo la jud a yo s hligid an boshlaboq kattalar yordamida
tashqi muhit b ilan turli xil aloqada bo„lad i. Maktab yos hida bu aloqalar o„qish va
shu b ilan bog„liq bo„lgan boshqa faoliyat b ilan bog„lanadi va bular rivojlanish
uchun manba sanaladi.
Pedagogik jihatdan to„g„ri uyushtirilgan har qanday faoliyat shaxsning aq liy
va irodaviy rivojlanishiga ta‟ s ir etadi. Demak, bola ulg„aya borgan sari uning
faoliyati ham shakli va mazmuni b ilan hamohang o„zgarib boraverar ekan.
Masalan, bog„cha yos hida bolalarning asosiy faoliyat turi o„yin bo„ls a,
maktab tarbiyalanuvchisi uchun o„qib, mehnat q ilis h asosiy faoliyat bo„lib qoladi.
Demak, bola hayotida faoliyat turlarining o„zaro munosabati ham o„zgaradi va
buning ta‟ s irida bola kamoloti ham yangi, yuqoriroq bosqichga ko„tariladi.
Umuman, pedagogik jihatdan to„g„ri uyushtirilgan har qanday faoliyat bola
shaxsining aqliy, axloqiy, estetik, jis mo niy va irodaviy rivojlanishiga ijo b iy ta‟ s ir
ko„rsatadi. Rahbarlik qilinmagan faoliyat esa bir yoqlama yoki s alb iy ta‟ s ir etishi
mumkin.
Shunday q ilib , ins on taraqqiyotining ilmiy konsepsiyasi ins on kamolotiga
ta‟ s ir etadigan omillarni tahlil etib, ins on kamoloti va uning shaxsini
shakllantirishni yagona va bir butun jarayon ekanligini ta‟kidlaydi. Bu jarayonda
insonning faolligiga katta o„rin beriladi. U faolligi b ilan o„z shaxsini shakllantira
o lad i. Tarbiyachi tomonidan qo„yiladigan maqsad aniq bo„lsa va bu maqsadga

eris his h uchun odam astoydil harakat q ils a, kutilgan natijaga erishiladi.

O„zbek oilalarining b o lalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha keng
bo„lib , ko„p lab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta‟minlangan. Ota-onaning eng
kamida o„rta^: ma‟lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika, p s ixo lo giya
sohasidagi bilimlar b ilan qurollanishiga va maktab b ilan hamkorlikda b o lalar
tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi. Ota-onalarning b ilim saviyasi,
umumiy-tarbiyaga oid-madaniyati, ijtimoiy intilishlari va talablari, b o lalar
tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan hayotiy tajribalari, tarbiya
va ijtimoiy taraqqiyot natijasida hos il qilgan is honch va e‟ tiq o d lari, oiladagi o„ziga
xo s lik b o lalar tarbiyasiga s almo q li ta‟ s ir ko„rsatadi. Ko„p lab o„zbek qis hloq
oilalarida ma‟lum darajada (bolalar tarbiyasi yuzasidan jamoatchilik yordami
mavjudligiga qaramasdan tarbiyaviy kuchlarning bir butunligiga erishilmagan,
o„zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi haqida ma‟lumot yetarli emas.
O„qituvchilar ham s inf ota-onalar majlisining o„tkazilishi maktab va o ila
hamkorligini ta‟minlaydi, deb o„ylashadi. To„g„ri, ota-onalar majlisi ham
hamkorlikni ta‟minlashning eng muhim omillaridan hisoblanadi, lekin o ila,
maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni b irlas htiris h uchun maxsus tashkil
etilgan markaz bo„lis hi lozim.
Ota-ona bola tarbiyasida bir yoqadan bosh chiqarishi zarur, agar ota
boshqacha, ona boshqacha talab qo„ysa, bolada ikkiyuzlamalik alomatlarini
ko„ramiz. Bunday paytda ota-ona darhol o„z xatosini to„g„rilashi, boladagi no jo„ya
q iliq larni yo„qotishga harakat q ilis hi lozim. Ota-ona shunday ish tutib, o„zlari
berayotgan tarbiyaning bolaga qanday ta‟ s ir ko„rsatayotganini kuzatib boris hi,
bolada nojo„ya q iliq lar s ezils a, tarbiyaning boshqa samaraliroq usullarini qo„llas hi
zarur. Bolaga mehribonlik q ilib , haddan tashqari erkalash uning kalo nd imog„,
xudbin q ilib qo„yishi, yoki pis miq, jur‟atsiz, tashabbussiz bo„lib q o lis higa o lib
kelishi mumkin.
Ma‟lumki, pedagogikada tan jazos i berish taqiqlangan. Shuningdek, o ila
tarbiyasida ham bolaga tan jazos i berishdan s aq lanis h lozim. Buning o„rniga
tushuntirish, dashnom berish, oilaviy yig„ilis hd a gunohkor bolani muhokama q ilis h
8

usullaridan foydalanish zarur. Bolani hadeb jazolayverish, «sen odam

bo„lmaysan!» deb kams itis h ham noto„g„ri. Bunda bola qash-qatayoq bo„lib qoladi.
Shuning uchun bolani vaqt-vaqtida rag„batlantirib turish kerak.
Xullas, har bir ota-ona bolaga tarbiya berish borasida o„zining pedagogik
madaniyatini yuksaltirib borib, bu jud a mas‟uliyatli ishga qat‟iyat va ijo d ko rlik
b ilan yondoshishi zarur.