Режа кириш. Асосий қисм

2. Фонд бозорларига хорижий инвесторларни жалб етишнинг
хозирги талаби

Хорижий ҳамкорларнинг сармояларини жалб қилиш ва улардан фойдаланиш шаклларининг хилма-хиллигидан учта асосий йўналиш мавжуд:

1. Қўшма корхоналар
2. Эркин тадбиркорлик зоналари (ЗСП)
3. Контсессия капитали (ҳудудлар ва хўжалик объектларининг хорижий давлатларига тўлиқ эгалик қилиш учун сотиш).
Контсессия шартномаларидан фойдаланганда, бир томон (контсессиячи) ушбу шартномада қайд этилган кўчмас мулкни, бошқа тарафга (контседентга) тегишли бўлган мулкни яратиш ва (ёки) қайта қуриш, шунингдек шартнома объектини эксплуататсия қилиш ҳисобига ўз маблағлари ҳисобидан амалга оширилади. Контседент контсессионерга шартнома билан белгиланган муддатга, тижорат фаолияти учун кўчмас мулк объектига эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқини беришга мажбурдир. Контсессияларни яратиш, асосан, йирик саноат, ўрмон ва эрларни давлат ва хусусий хорижий компанияларга тўлиқ эгалик қилиш билан боғлиқ. Республикада сўнгги пайтгача базавий тармоқларни хусусийлаштириш сабабли тўлиқ мулкка сотиш назарда тутилмаган. Аммо ҳозирда республикада 100% хорижий капиталга эга корхоналар ташкил этилмоқда ва фаолият юритмоқда.
2008 йил 2 декабр куни Президентимизнинг "Навоий вилоятида эркин индустриал-иқтисодий зона ташкил этиш тўғрисида"ги фармони қабул қилинди. 2009 йилдан бошлаб "Навоий" эркин индустриал-иқтисодий зонасида хорижий инвесторлар билан ҳамкорликда умумий қиймати 187 миллион доллардан зиёд 19 лойиҳа амалга оширилмоқда. 2010 йилда 50 та лойиҳани амалга ошириш режалаштирилган. "Навоий" эркин индустриал-иқтисодий зонасига инвеститсия киритишда Корея Республикаси фаол иштирок этиб, кимё, нефт-газ, электротехника, машинасозлик, тог ъ - кон, фарматсевтика, енгил саноатда қўшма корхоналар ташкил этиш, шунингдек, қурилиш материаллари ва мебел ишлаб чиқариш бўйича 38 шартнома имзоланди.
Корея Республикаси Ўзбекистоннинг энг йирик ҳамкорларидан бири ҳисобланади, чунки у мамлакат иқтисодиётига киритган тўғридан-тўғри инвеститсияларнинг умумий ҳажми 2 миллиард доллардан ошди. 2009 йилда республикада 370 дан ортиқ Ўзбекистон-Корея қўшма корхонаси фаолият юритиб келмоқда. Ўзбекистон бозорида фаолият юритаётган кореялик компаниялар орасида Корея миллий нефт корпоратсияси, Корея газ компанияси, "ДЕУ Интернейшнл", "Кореян эйр", "Шиндонг энергоком", "Хайнтекс" каби йирик компаниялар ҳам бор. Ўзбекистон ташқи иқтисодий алоқалар, инвеститсиялар ва савдо вазирлигида ушбу давлатдан 85 та компания ваколатхонаси аккредитатсиядан ўтказилди.
Қўшма корхоналар ҳамкорликнинг энг самарали шакли ҳисобланади. Қўшма корхоналар ва қўшма бизнеснинг бошқа шаклларини ташкил этиш фаолиятининг асосий мақсади халқаро меҳнат тақсимотининг афзалликларидан фойдаланиш орқали Ўзбекистон миллий иқтисодиётининг жаҳон иқтисодий тизими билан ўзаро муносабатларини кучайтириш ва мустаҳкамлашдан иборат. Қўшма бизнесни амалга оширишнинг асосий шарти ўзаро манфаатдир.
Биргаликда ишлаб чиқариш 4 асосий хусусиятларига кўра таснифланиши мумкин:
- фаолият турлари
- устав фондидаги ҳамкорларнинг иштироки
- иштирокчиларнинг муайян мамлакатлар гуруҳига мансублиги
- мулкнинг турли шакллари ва таъсир доираларига тегишли.
Ҳамкорнинг ривожланиш ва ижтимоий йўналиш жиҳатидан фарқ қилувчи мамлакатларга тегишлилиги асосида қўшма корхона 3 турига бўлиниши мумкин:
* Саноати ривожланган мамлакатлар билан қўшма корхоналар
* Ривожланаётган мамлакатлар билан қўшма корхоналар
* МДҲ мамлакатлари билан қўшма корхоналар.
Мулкчилик шакллари ва ҚК таъсир доирасига кўра гуруҳланган бўлиши мумкин: фақат хусусий капитал иштирокида; хусусий фирмалар ва давлат корхоналари ва ташкилотлари иштирокида; миллий ва халқаро ташкилотлар иштирокида.
Чет эл инвеститсиялари иштирокидаги корхонанинг устав капиталидаги ҳамкорлар улуши бўйича 10 дан 100% гача бўлган гуруҳлар ташкил этилади.
Ҳамкорларнинг мақсадли муносабатларига ва уларнинг фаолиятига қараб, қўшма корхона ажратилиши мумкин:
* Тажриба ва янги маҳсулотлар, "ноу-хау", ускуналар ва бошқалар яратиш учун илмий, лойиҳа ишланмалар натижаларини бирлаштириш мақсадида яратилган илмий-тадқиқот табиати.;
* Хорижий инвестор ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнида харажатларни камайтиришни мақсад қилган ишлаб чиқариш табиати.
* Ҳар хил турдаги ҳамкорлик алоқалари, масалан, инвестор ва маҳаллий ҳамкорларнинг алоҳида таркибий қисмларини бирлаштириш.
Ўзбекистонда дунёнинг 70 мамлакатидан 3500 дан ортиқ хорижий корхона фаолият юритмоқда. Эвропа Иттифоқи мамлакатлари орасида энг йирик инвестор давлатлар Германия, Франтсия, Италия, Испания ва Буюк Британия ҳисобланади. Ўзбекистон ҳудудида Европа Иттифоқи мамлакатлари инвесторлари иштирокида ташкил этилган 700 дан ортиқ Дйй, жумладан, 500 дан ортиқ ҚК ва 150 ХК, шунингдек, Европа Иттифоқи давлатларининг 196 та аккредитатсиядан ўтган ваколатхоналари фаолият кўрсатмоқда. МДҲ мамлакатлари орасида фаол ҳамкор Россия, энди Россия инвесторлар иштирокида 350 қўшма корхонаси кўпроқ рўйхатдан ўтган.
Масалан, Бухоро вилоятида 2008 йилда 66 қўшма корхона фаолият юритган бўлса, 2009 йилда уларнинг сони 61 та корхонага камайган. Республика ҳудудида ташкил этилган хорижий инвеститсияларга эга йирик корхоналар "Зарафшон-Неwмонт" (қимматбаҳо металлар ишлаб чиқариш), "ГМ Ўзбекистон" (енгил автомобиллар), "ЎзДЕУ электроника" (маиший радио ва электротехника), "Қизилқумсемент" (рангли семент), " Наво БМД Маҳсулотлар ва этказиб берувчиларнинг лентасини янада аниқроқ қуриш учун
Бугунги кунда чет эл инвеститсиялари иштирокидаги кўплаб корхоналар экспортбоп ва импорт ўрнини босувчи маҳсулотлар ишлаб чиқариш бўйича ишлаб чиқаришларни ташкил этиш бўйича тижорат битимларини амалга оширишда воситачилик хизматлари кўрсатишдан ўз фаолиятини қайта йўналтирмоқда. Масалан, ҚК "Анка" (чарм маҳсулотлари), ҚК "Ян Интернешнл" (пиво "Карлсберг"), ҚК "Елчинкоя" (мебел), ҚК " дафтар "(дафтар), ҚК "Самарқанд Америка савдо компанияси" (поливинилхлорид ойна ва эшик блоклари) ва бошқалар.
Ўзбекистонда истиқболли инвеститсия лойиҳаларини амалга оширишда "Мерcедес-Бенз" (Германия), "Самсунг", "ДЕУ" (Жанубий Корея), "Неwмонт Мининг" (АҚШ), "Женерал Моторс" (АҚШ) ва бошқалар иштирок этмоқда.
Инвеститсиянинг янги замонавий шакллари лизинг ва франчайзингдир.
Лизинг-инвеститсияларни молиялаштиришнинг алоҳида тури. Лизинг фаолияти-мол-мулкни сотиб олиш бўйича инвеститсия фаолияти тури, кейинчалик уни лизингга бериш. Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 14 апрелда қабул қилинган "лизинг тўғрисида" ги қонунига мувофиқ, лизинг-мулкни сотиб олиш ва уни лизинг шартномаси асосида жисмоний ва юридик шахсларга муайян ҳақ эвазига, муайян муддатга ва шартномада назарда тутилган муайян шартларда лизинг олувчи томонидан мол-мулкни сотиб олиш ҳуқуқи асосида ўтказиш бўйича инвеститсия фаолияти тури. Лизинг объекти кўчар ва кўчмас мулк, шу жумладан корхона, мулкий комплекслар ва бошқалар бўлиши мумкин.
Лизинг шартномаси-лизинг берувчининг ўзи белгилаган сотувчидан кўрсатилган мол-мулкни сотиб олиш ва лизинг олувчига вақтинчалик эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш учун ҳақ эвазига ушбу мол-мулкни бериш мажбуриятини олган шартнома.
Битимни ташкил қилиш шакллари лизинг билан ажралиб туради:
* Тўғридан-тўғри
* Қайтиш
* Етказиб берувчи лизинг
* Билвосита
* Аралаш, яъни лизинг турлари.
Тўловлар даврийлиги бўйича:
• Бир марталик
* Даврий
* Аванс тўлови билан
* Бошқа тўловлар
Лизинг корхоналарнинг асосий капиталига сармоя киритишнинг бошқа шаклларидан устунликка эга:
б қисман ускуналар маънавий эскириш билан боғлиқ зарар хавфини бартараф;
б лизинг олувчининг солиққа тортиладиган даромадини пасайтиради, чунки лизинг харажатлари ишлаб чиқариш харажатларига (ишлаб чиқариш харажатларига);
б ишлаб чиқаришнинг мавсумийлиги ва тсикликлилиги туфайли вақтинча бўш бўлган ускунани сақлаш учун самарасиз харажатларни бартараф этади;
б банкда кредит олишда муқаррар бўлган бошқа расмийлаштирувларнинг олдини олади, бу этарли кредит лаёқатига эга бўлмаган кичик корхоналар учун жуда муҳимдир;
б лизинг олувчининг оператсион тсиклига ва нақд пул оқимига мувофиқ лизинг тўловларининг мослашувчан жадвалини тузиш имконини беради.
Франчайзинг-бу бизнесни тарқатишнинг бир усули, замонавий инвеститсия тури. Тадбиркорлар учун франчайзинг бизнес эгаси бўлишнинг бир усули ҳисобланади. Ривожланаётган бозорларда франчайзинг тадбиркорларни фойдали бизнесни амалга ошириш учун зарур бўлган амалий стандартларга ўргатишнинг энг тезкор усули ҳисобланади.
Франчайзинг-бу компания (франчайзер) мустақил шахсга ёки компанияга (франчайзерга) ушбу компаниянинг маҳсулот ва хизматларини сотиш ҳуқуқини берадиган бизнесни ташкил этиш. Франчайзер ушбу маҳсулотни ёки хизматларни франчайзерни белгилайдиган олдиндан белгиланган қонунлар ва бизнес қоидалари бўйича сотишга мажбур. Бу қоидалар барча амалга ошириш эвазига, франчисеес компания номи фойдаланиш учун рухсат олади, унинг обрўси, маҳсулот ва хизматлар, маркетинг технологияси, экспертиза, ва қўллаб-қувватлаш механизмлари. Шундай қилиб, қоидаларни бажариш, аксинча, қоидаларга риоя қилиш, франчайзинг фойда олиш ва унинг инвеститсияларининг рентабеллигини тушуниш учун ажойиб имкониятга эга эканлигини англатади. Бундай ҳуқуқларни олиш учун франчайзинг франчайзерга дастлабки тўловни амалга оширади ва кейин ойлик тўловларни тўлайди. Бу ижара тури, чунки франчайзинг ҳеч қачон товар белгисининг тўлиқ эгаси эмас, балки фақат ойлик тўловларни тўлаш даврида товар белгисидан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Ушбу бадалларнинг миқдори франчайзинг шартномасида (шартномада) назарда тутилган ва музокаралар олиб борилади.
Франчайзер-литсензия берадиган ёки товар белгисини, ноу-хау ва оператсион тизимлардан фойдаланиш ҳуқуқини берувчи компания. Мисол учун, франчайзер муваффақиятли маҳсулот ёки хизматларни яратади, масалан, Фаст тамадди қилишга мўлжалланган рестораннинг махсус услуби. Франчайзер бизнесни ўрганади ва ривожлантиради, бизнесни ривожлантиришга пул сарфлайди, яхши обро ъ ва таниқли тасвирни яратади. Компания ўз ишини исботлаганидан кейин бизнес тушунчаси ва бу бизнеснинг муваффақиятли такрорланиши, у шунга ўхшаш муваффақиятни такрорлашни истаган тадбиркорларга ўз франчайзасини сотиб олишни таклиф қилиши мумкин. Франчайзер-бу франчайзердан бизнесни ташкил қилишда таълим олиш ва ёрдам бериш имкониятини сотиб олган ва савдо белгисидан фойдаланиш учун хизмат ҳақини (роялти), ноу-хау ва франчайзернинг иш тизимини тўлайдиган шахс ёки компания. Энг машҳур франчайзлар МаcДоналд, Cоcа-Cола.