Reja: Dispers sistemalarning umumiy tavsifi va ularning sinflarga bo‘linishi

KBr
qo‘shilsa, ionli stabilizator 
vazifasini 
KBr
o‘taydi va granula manfiy zaryadlanadi, chunki bu vaqtda 

Br
ionlari adsorbilanadi; bu erda 


AgBr
m
-yadro, {m[AgBr]nBr,(nx)K
+
}- 
agregat, {m[AgBr]nBr, (n-x)K
+
}
+
xK - granula, {m[AgBr]nBr, (n-x)K
+
}
+
xK
+
mitselladir. 
Agar 
3
AgNO
ortiqcha bo‘lsa, ionlar stabilizator vazifasini 
3
AgNO
bajaradi; 
granula musbat zaryadli bo‘ladi; bu sistemada m[AgBr] yadro, m[AgBr]nAg
+
agregat, {m[AgBr], nAg
+
, (n-x)NO
3
-
} {[AgBr]nAg
+
, (n-x)NO
3-
} granula, 
{[AgBr]nAg
+
, (n-x)NO
3
-
} xNO
3
-
- mitsella bo‘ladi.
Mitsellalarning yadrolari kristall moddalardan tuzilgan bo‘ladi. Bu 
kristallarning hosil bo‘lish mexanizmini 1953 yilda V.A.Kargin va 
Z.YA.Berestneva aniqladilar: ular kolloid zarrachalarning hosil bo‘lishni elektron 
mikroskopda tekshirib, yangi nazariya yaratdilar; bu nazariyaga muvofiq, kolloid 
zarracha hosil bo‘lish mexanizmi ikki bosqichda boradi: dastlab sharsimon amorf 
kolloid zarrachalar hosil bo‘ladi, so‘ngra kolloid sistemasining eskirishi davomida 
bu zarrachalar ichida mayda kristallar vujudga keladi. Natijada amforf zarracha 
ichida ma’lum kuchllanish paydo bo‘lib, zarracha kristallanadi, va kristallar 
mitsellaning yadrosini tashkil etadi. Kristallanish jarayoni turli kolloid sistemalarda 
turlicha tezlik bilan boradi V.A.Kargin va Z.Ya.Berestneva olgan natijalarga ko‘ra 
kristallanish jarayoni oltin zollini (xona temperaturasida) zol tayyorlanganida 5 
minutdan keyin, vanadi (V) oksid zolida bir soatdan keyin alyuminiy gidroksid 
zolida taxminan bir sutkada keyin silikat kislota zolida taxminan ikki yildan keyin 
tamom bo‘ladi.
Kolloid eritmalarni tozalash usullari 
Kolloid eritmalar olingandan so‘ng ular tarkibidagi ortiqcha elektrolitalr 
miqdoriy yo‘qotiladi. Kolloid eritmalarni ortiqcha elektrolitlardan tozalashda 
“Dializ”, elektrodializ, “ulptrafiltrlash” kabi usullardan foydalaniladi Dializ. Dializ 
protsessi dializator o‘tkaziladi. Kolloid eritmalarda yog‘ molekula va ionlardan 
yarim o‘tkazgich parda yordamida tozalash dializ deyiladi. Kolloid eritmalarni 
tozalash uchun ular kolloid yoki sellofandan tayyorlangan sun’iy membrana 

---

xaltachasiga solinadi va suvli idishga botiriladi. Diffuziyalanish tufayli kolloid 
eritmalardagi barcha yog‘ molekula va ionlar parda orqali suvga o‘tib, kolloid 
eritma tozalanadi. 
Ulptrafiltrlash. Ulptrafiltrlash kolloid eritmalarni tozalashda qo‘llaniladigan 
muxim usullardan biri bo‘lib, dispers fazani dispers muxitdan ajratishdan iborat. 
Buning uchun zollar kolloid zarrachalarni yoki makro molekulalarni 
o‘tkazmaydigan menbranalar orqali bosim ta’sirida filtrlanadi. Ulptrafiltratsiyada 
dispers faza filtrda qoladi. Bu usul yordamida turli o‘lchamlardagi g‘ovaklarga ega 
bo‘lgan yarim o‘tkazgich membranalardan filtrlashda foydalanib, turli 
o‘lchamlardagi kolloid zarrachalarni bir – biridan ajratish mumkin. 
Elektrodializ. O‘zgarmas elektor toki yordamida tezlashtirilgan dializ 
protsessi elektrodializ deyiladi. Elektrodializ uchun ishlatiladigan asbob ikkita 
menbrana bilan uch kameraga ajratilgan idishdan iborat. O‘rta qismi 
(A)gatozalanadigan kolloid eritma, elektrodlar o‘rnatilgan tashkil V va V
1
qismlariga esa erituvchi suv qo‘yiladi. Tok o‘tkazilganda tegishli elektrodlar 
tomon kation va anionlar maolum bir yo‘nalishda xarakatlanadi va kolloid eritma 
elektrolitlardan tozalanadi. 
Ulptratsentrafuglash. Kolloidlarni tozalashda va ularni turli fraksiyalarga 
ajratishda eng ko‘p ishlatiladigan metod – ulptratsentrafuglash metodidir.
Kolloid eritmalarni tozalash uchun sentrafugadan dastlab 1913 yilda 
A.V.Dumanskiy foydalandi. 
Dispers sistemalarning turlari. (2-jadval) 

---

№ Dispers 
sistema turi 
Misollar 
Zarracha 
ko‘rinishi 
CHo‘kish 
qobiliyati 
Filtrda qolish 
qobiliyati 
O‘lchami 
1 Dag‘al dispers 
sistemalar 
Tuproq+suv 
aralashmasi 
Zarrachalarni 
ko‘rish 
mumkin 
Osongina 
cho‘kadi 
Filtr 
qog‘ozdan 
o‘tmaydi 
100 nm dan 
katta 
a) Suspenziya 
(suyuq+qattiq) 
Loyqa+benzin 
Zarrachalarni 
ko‘rish 
mumkin 
Osongina 
cho‘kadi 
Filtr 
qog‘ozdan 
o‘tmaydi 
100 nm dan 
katta 
b) Emulsiya 
(suyuq+suyuq) 
O‘simlik 
moyining 
benzindagi 
aralashmasi 
Zarrachalarni 
ko‘rib 
bo‘lmaydi 
Osongina 
cho‘kadi 
Filtr 
qog‘ozdan 
o‘tmaydi 
100 nm dan 
katta 
2 Kolloid 
eritmalar 
Tuxum oqining 
suvdagi 
eritmasi 
Zarrachalarni 
ko‘rib 
bo‘lmaydi 
Qiyinchilik 
bilan 
cho‘kadi 
Oddiy 
filtrdan o‘tadi 
1-100 nm 
3 CHin eritmalar Qand yoki osh 
tuzining 
suvdagi 
eritmasi 
Zarrachalarni 
ko‘rib 
bo‘lmaydi 
CHo‘kmay
di 
Barcha 
filtrdan o‘tadi 
1 nm dan 
kichik 
Har qanday eritma eruvchi va erituvchi moddalardan tashkil topgan bo’ladi. 
Odatda erituvchi sifatida hosil qilingan eritma qanday agregat holatda bo’lsa 
shunday holatdagi komponent hisoblanadi (masalan, tuzlarning suvli eritmalarida, 
albatta suv erituvchi hisoblanadi). Agar ikkala komponent erishgacha bir xil 
agregat holatda bo’lsa (masalan, spirt va suv), unda ko’p miqdordagi komponent 
erituvchi hisoblanadi. 
Eritmalarning bir jinsliligi ularni kimyoviy birikmalarga juda o’xshashligini 
ko’rsatadi. Ba'zi bir moddalarni erishida issiqlik ajralib chiqishi erituvchi bilan 
eruvchi modda o’rtasida kimyoviy o’zaro ta'sir bog’liqligidan dalolat beradi. 
Eritmalar kimyoviy birikmalardan tarkibi o’zgaruvchan bo’lishi bilan farq qiladi. 
Bundan tashqari, eritmalar xossalarida ayrim komponentlarni ko’p xossalarini 
ko’rish mumkin. Bu kimyoviy birikmalarda kuzatilmaydi. Eritmalar tarkibining 
o’zgaruvchanligi ularning mexaniq aralashmalarga erkin deb, qarashga imkon 
beradi, lekin eritmalar aralashmalardan o’zlarining bir jinsligi bilan farq qiladi. 
Shunday qilib, eritmalar mexaniq aralashmalar bilan kimyoviy birikma orasidagi 
oraliq holatni egallaydi. 
Kristallarning suyuqligda erishi quyidagicha bo’ladi. Kristall modda o’zi 
erishi mumkin bo’lgan suyuqlikka tushirilsa, uning yuzasidan ayrim molekulalar 
ajralib diffo’ziya protsessi tufayli erituvchining butun hajmi bo’yicha bir tekisda 
tarqaladi. Qattiq jism yuzasidan molekulalarning ajralishi bir tomondan, ularning 
tebranma harakati ikkinchi tomondan, erituvchi molekulalari tomonidan tortilishi 

---

hisobiga yuz beradi. Bu prosess kristallarning har qanday miqdori to’liq erib 
ketguncha davom etishi mumkin edi, bordi-yu, bir vaqtning o’zida erishga teskari 
protsess kristallizasiya bo’lmaganda eritmaga o’tgan molekulalar qattiq jism sirti 
bilan uchrashganda qattiq jismga tortilib, qaytadan kristallar tarkibiga kiradi. 
Dastlab erish protsessi tez boradi. Eritmada zarrachalarning soni ko’paygandan 
keyin ikkala protsess tezliklari tenglashadi, ya’ni bir sekundda necha molekula 
eritmaga utsa, shuncha molekula qaytadan kristallanadi. U vaqtda eritma bilan 
erigan modda orasida dinamik muvozanat qaror topadi, eritma to’yinadi.
