Режа: Бозор иқтисодиёти шароитида нарх тизими

Маъруза № 1 Бозор иқтисодиёти шароитида нархлар ва уларнинг шакланиш моҳияти


Режа:
1.Бозор иқтисодиёти шароитида нарх тизими.
2.Нархлар фунцияси ва хусусиятлари.
3.Нарх сиёсатини шакллантириш.
4. Йўл хўжалигида нархлар.

Нархланиш(нарх шаклланиши) тизими мамлакат бозор иқтисодиётининг зарури воситаси саналади. Йўл хўжалигида нархларнинг шаклланиши асосида нархлар бўйича ягона умумдавлат сиёсатиётади ва унин г асл мохияти корхона(тармоқ) харажатларини қоплаш,фойданингшаклланиши,ишлаб чиқаришнинг ривожланишини рағбатлантириш ва ишловчиларнинг ўз мехнатларининг натижаларидан манфаатдор бўлишларини таъминлашга бирдек ёндошишни таъминлашдир.

Мақсулотларнинг нархи шундай белгиланиши керакки, йўлхўжалигининг мўтадилишлаётган корхонаси уни реализация қилганидан сўнг мақсулотни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ижтимоий харажатларни қоплаш, давлат бюджети ёки юқори органларда зарурий тўловларни тўлаш ва ундан ташқари ўзининг ривожланиши учун маблағга эга бўлишдир.
Нархларда мақсулотнинг истеъмол хусусиятлари, унинг сифати ва фойдалилиги хисобга олинади.
Иқтисодий назарияда нархлар шаклланишига бир неча хил қарашлар мавжуд.
Капитал қурилишда «ўртачақиймат» тушунчаси қабул қилинган бўлиб, унга кўра нарх ўртача тармоқ қийматига (ижтимоий зарурий харажатлар), таннархига пропорсионал бўлган
«режалаштирилган жамгармалар» деб аталувчи соф даромадни
қўшиб хисоблаш асосида аниқланади.Амалда таннарх ижтимоий зарурий харажатлар миқдоридан бир қатор омиллар таъсирида бошқача бўлади ва уларнинг кўрсатадиган таъсири корхона режасининг шакллантиришда хисобга олинади.
Йўлхўжалигида хам ўртача қиймат тушунчаси қабул қилинган. Нарх вазифасини смета қиймати ифода этади. Смета бу объектни қуришга ёки таъмирлашга бўладиган барча харажатларнинг хисоб-китобини тасвирлайди.
Йўлхўжалигида қабул қилинган нархларнинг шаклланиш услуби бошқа тармоқлардан фарққилувчи қатор мухим хусусиятларни хисобга олади, шу жумладан:
-қурилиш объекти жойлашган ердаги итисодий-географик ва транспорт омилларининг аввалдан аниқ бўлишлиги;
-йўлланиладиган хажм-текислаш,конструктив ва технологик қарорларнинг махаллий қурилиш шароитига нихоятда боғлиқлиги;
-қуриладиган объектларнинг линиявий характердалиги;
-ишларни амалга оширишда махаллий қурилиш материаллари,ишлаб чиқариш чиқиндилари ва иккиламчи ресурсларнин г кенг қўлланилиши;
-йўл қурилиши ва таъмирлаш ишларининг умумий хажмида транспорт ишлари салмоғининг юқорилиги,материаллар ва конструкциялар ташилиш масофаси уларнинг қийматига таъсирини катта бўлиши.
Нархларнинг шаклланиш жараёни ўз ичига учта босқични олади:
-техник и қтисодий асослаш ва техник иқтисодий ишлаб чиқариш, яъни лойихалашни бошлашдан аввалги босқичда, лимит нархларни аниқлаш;
-лойихани ишлаб чиқаришда қурилишнинг ёки реконструкция қилишнинг смета қийматларини хисоблаб чиқиш;
-буюртмачи, пудратчи ва лойихаташкилотлари ўзаро келишган
Холда шартномавий нархларни белгилаб олиш.
Давлат буюртмасига кўра амалга ошириладиган қурилишлар(масалан,умумдавлат ва республика ахамиятига эга бўлган йўллар) бўйича лимит нархлари мажбурий равишда аниқлаб чиқилади.
Давлат буюртмалари транспорт алоқаларини ривожлантиришда биринчи навбатда турган ижтимоий талабларнинг қондирилишини кафолатлайди, яъни ижтимоий-иқтисодий нуқтаи-назаридан энг муҳим бўлган автомобиль йўлларини реконструкция қилиниши ва таъмирланишидир. Буларга, асосий фондларни ишга тушириш, марказлашган капитал маблағлар ҳисобига ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш объектлари қурилишларига ажратилган ҳолда ишлаб чиқариш қувватларини ишга туширишни киритиш мумкин; муҳим (титуллари кўрсатилган) йўлларни таъмирлаш бўйича натурал кўрсаткичларда ифодаланган иш ҳажмлари.
Узоқ муддатли иқтисодий нормативлар бутун беш йиллик мобайнида умумдавлат манфаатларини хўжалик ҳисобидаги корхоналар ва ҳар қайси ишловчининг манфаатлари билан муқим нормативлар орқали боғлайди. Улар ўз таркибига ишлаб чиқариш иқтисодий кўрсаткичлар тизимида пропорцияларни аниқловчи иқтисодий рағбатлантириш фондлари ҳосил қилиш нормативлари, иш ҳақи фонди ва бошқа нормативларни олади.
Лимитлар – давлат режасига киритилган йўллар қурилиши ва реконструкциясига давлат инвестицияларининг миқдори, ҳамда йўл қурилиши ва таъмирлаш ишлаб чиқариш талабларини қондириш учун марказлашган ҳолда тақсимланадиган моддий ресурсларнинг чегараларини белгилайди.
Ҳозирги кунда йўл ташкилотларининг қурилиш ва таъмирлаш бўйича ишларининг ҳажмлари ва ҳарактери кун жиҳатдан – уларнинг фаолият зонасида жойлашган иқтисодиётнинг турли тармоқларига қарашли корхона ва ташкилотлардан тушадиган буюртмаларга боғлиқ. Буюртмаларда қурилиш ва таъмирланиш объектлари рўйхати, уларнинг ишлаб чиқариш қуввати ва ишга тушириш муддатлари кўрсатилади. Йўл ташкилотлари буюртмаларни қабул қилишда буюртмачи корхоналарнинг қурилиш ва таъмирлаш ишларини бажарилишига тайёргарликларини текширадилар: лойиҳа-смета ҳужжатлари ишлаб чиқилишининг ҳолати, қурилиш учун ажратилган майдоннинг мавжудлиги (қурилиш ҳудуди), молиялаштиришнинг таъминланганлиги ва ҳоказолар.
Йўл қурилиш ва таъмирлаш ишлаб чиқариш режалари йўл ташкилотларининг ишлаб чиқариш қувватлари билан
мувофиқлаштирилади. Агар режалаштирилган ишлар программасини бажариш учун мавжуд ишлаб чиқариш қувватлари камлик қиладиган бўлса, аммо корхоналар манфаати уларнинг кенгайтиришни талаб этса, у ҳолда ишлаб чиқариш корхоналарини кенгайтириш ва ривожлантириш, қурилиш ва таъмирлаш техникалари паркини ўстириш бўйича, ҳисоб-китобларга асосланган ишлаб-чиқариш қувватларини кенгайтириш режаси тузиб чиқилади.
Йўлларни қурилиш, таъмирлаш, реконструкция қилиш ва яроқли ҳолда сақлаб туриш ишлари ҳажмининг ортиб бориши йўл хўжалиги ишлаб чиқариш базаси қурилиш (реконструкция), таъмирлаш ва йўлларни яроқли ҳолда сақлаб туришни таъминловчи, асфальт ва цемент-бетон заводлари, тош материалларини қазиб олиш ва қайта ишлаш базалари, битум ва эмульсия базалари, темир йўл ёқасидаги цемент (минерал кукун) базалари, тош материаллар, йиғма темир-бетон заводлари ва полигонлари, ҳар хил омборхоналар, ремонт-механика устахоналари, йўл машиналарига техник хизмат кўрсатиш пунктлари ва йўл хўжалиги транспорт воситалари, ҳамда уларнинг туриш жойлари, маъмурий-маиший объектлар, электростанциялар, транспортлар подстанциялари, қозон ускуналари, компрессор станциялари, сув ўтказгичлар, артезиан қудуқлари, тозалаш иншоотлари, майдон ичи электр, иссиқлик ва сув таъминоти корхоналарининг ривожланиши ҳамда жойлаштирилиши муаммосини келтириб чиқаради.
Ишлаб чиқариш базаси корхоналари узоқ муддат бир ерда туриб ишлайдиган стационар, машина ва ускуналар тўпламидан ташкил топган инвентарь, йиғма ва ҳаракатланувчан бўлиб, йўл асоси ва қопламаси қўйиладиган жой яқинида йиғиладиган ҳам бўлади.
Йўл хўжалигининг битта корхонаси янги қурилиш, таъмирлаш, йўлларни яроқли ҳолда тутиш каби ишларни бажара олганлиги учун, бундай корхоналарни ривожлантириш ва жойлаштириш, йўл хўжалигида бажариладиган тўлиқ ишлар ҳажмини ҳисобга олган ҳолда бажарилиши керак.
Масалани ҳал этиш учун бирламчи ахборот зарур: ҳудуд бўйича истеъмолчилардан корхонанинг маҳсулотига бўлган талаб; ишлаб чиқариш қувватларининг турлари ва ўлчамлари – янги тузилаётган корхоналарнинг қувват имкониятлари, янги қурилиши мумкин бўлган корхоналарнинг қувватлари ва жойлашиши; барча жойлашув нуқталарда қувват имкониятлари бўйича бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқаришга бўладиган солиштирма сарф-харажатлар; ҳар қайси жойлашув манзилидан истеъмолчиларга маҳсулотни ташиб етказишга бўладиган солиштирма харажатлар.
Бу тўртта кичик масалаларга бўлинади:

1. 
   Режалаштирилаётган даврнинг охирги йилига йўл хўжалиги
   

корхоналарининг ривожланиши ва жойлашувини режалаштириш. Натижада корхоналар ривожланишининг мақсади – режанинг бажарилиши орқали эришиладиган охирги якун кўзга ташланиб қолади. Ушбу масаланинг ечими жараёнида қандай қувватларни қайси пунктларга режалаштириш даврининг охирги йилига бориб жойлаштириш самаралироқ бўлишлиги аниқланади. Ундан ташқари, кўрсатилаётган йил учун корхоналарни уларнинг маҳсулотлари истеъмолчилар билан оптимал схемада бириктириш ҳисоб-китоблари ҳал этилади. Натижада кўзланаётган мақсад, ишлаб чиқариш ва транспорт харажатларидан ташкил топган минимал солиштирма харажатларга тўғри келадиган жойлаштириш амалга ошади.

2. 
   Режага кирган барча корхоналар бўйича ишлаб чиқариш ҳажмларини ҳисоблаб чиқиш. Бундай ҳисоб режалаштирилаётган даврнинг охирги йилига ва бутун кўриб чиқилаётган даврга корхоналарнинг истеъмолчилар билан бириктирилиши оптимал деган нуқтаи назардан бажарилади. Бундай нуқтаи назарнинг асоси корхоналар ўртасидаги алоқаларнинг узоқ муддатли бўлиши рационаллигидир.
   
3. 
   Ҳар бир корхонадаги талаб этилаётган ишлаб чиқариш ҳажмига мос равишда ишлаб чиқариш қувватларини ўстириб боришни режалаштириш. Бундай режани ишлаб чиқиш ўзига мустақил алоҳида масала, чунки ишлаб чиқариш қувватларини кўп марта кичик-кичик босқичлар билан ўстириб бориш капитал маблағлар сарфининг ўсишига олиб келади, ишлаб чиқариш қувватларини бирданига кескин равишда кўтариш эса улардан тўлақонли фойдаланишни қийинлаштириб, эксплуатацион харажатларнинг кўпайиб кетишига олиб келади. Режалаштириш жараёнида ишлаб чиқариш қувватларини ўстиришнинг шундай варианти аниқланадики, унда (барча йиллар бўйича) ишлаб чиқариш солиштирма харажатларининг умумий миқдори иложи борича минимал бўлсин. Ҳар битта корхона учун ишлаб чиқариш қувватларини ўстириш бўйича оптимал режа ишлаб чиқаришнинг натижаси биринчи галдаги вазифа ечими бўйича белгиланган, йўл хўжалигини ривожлантириш мақсадида тузилган дастурдир.
   
4. 
   Режалаштирилаётган давр ичида корхоналарни маҳсулот истеъмолчиларига бириктириш схемаларини аниқлаштириш.
   

Йўл хўжалиги корхоналарини ривожлантириш ва жойлаштиришни режалаштиришнинг ва жойлаштиришнинг барча кичик масалалари, иккинчиси бундан мустасно, оптимал масалалар бўлиб, иқтисодий математик услублар ва электрон-ҳисоблаш техникаси қўлланишини талаб қилади.
Биринчи ва тўртинчи масалаларни ҳал этишда чизиқли, учинчисида эса динамик дастурлаштириш услубларидан фойдаланилади.