Referati Toshkent-2022 Mavzu: Adam Smitning iqtisodiy ta'limoti 1

Daromadlar to`g`risida ta'limot
A.Smit kapitalistik jamiyatning sinfiy 
strukturasini baholashda fiziokratlarga nisbatan ancha ilgarilab ketdi. U ishlab chiqarish 
vositalariga bo`lgan munosabatiga ko`ra uch sinfni ajratib berdi: ishchilar, kapitalistlar va 
yer egalari. Har bir sinf o`zining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, 
yer egalari esa renta oladilar. Smit turli qatlam va oraliq guruhlar mavjudligini ham 
aniqladi va asosiy sinflar deb atalmish daromadni oladilar, barcha boshqa guruhlarning 
daromadi esa qayta taqsimlangan yoki ikkilamchidir. Ish haqi, ya'ni ishchining daromadi 
Smitning fikri bo`yicha mehnat mahsuloti bo`lib, mehnat uchun to`lanadigan tabiiy 
mukofot-dir, oddiy takror ishlab chiqarishda ham mehnat haqi mavjuddir. U oddiy ishlab 
chiqaruvchi bilan yollanma ishchining daromadlarini bir deb bildi. Oddiy takror ishlab 
chiqarishda "ish haqi" ishchining butun mehnat mahsulotiga teng. Smit ish haqi 
masalasini ilk klassik maktab vakili va fiziokratlaridan, ya'ni F.Kenye va V.Pettilardan 
boshqacharoq hal etdi. Ma'lumki, V.Petti tirikchilik uchun zarur bo`lgan minimum 
harajatlar nazariyasini ilgari surgan, fiziokratlar ham shunday fikrda edilar. Smit "tabiiy 
baho" tushunchasini ishlatgan va ish haqi tirikchilik uchun zarur minimum xarajatlardan 
ancha ortiq bo`lishi, bolalar hayoti va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga olinishi 
kerak, ish haqi milliy boylik o`sishiga bevosita bog`liq degan fikrda edi. Smit ta'limotida 
ishchi kuchi degan kategoriya yo`q, u kapitalist va ishchi o`rtasidagi munosabatda ishchi 
mehnati sotiladi deb hisoblaydi. Ammo ish haqining normal darajasini aniqlashda u 
amalda ishchi kuchining qiymatidan foydalangan, ish haqining miqdori to`g`risida gap 
borganda esa tirikchilik xarajatlari qiymati hisobga olinishi kerak, deydi. U shuningdek, 
ish haqi miqdori o`zgarishining mexanizmini o`rganib, uning quyi chegarasi jismoniy 
tirikchilik minimumi bo`lish kerak, degan xulosa chiqardi. Agar ish haqi undan past 
bo`lsa, ishchilarning ommaviy qirg`ini ro`y beradi, Hindiston va Xitoydagi ishchilarning 
ish haqlari iqtisodiyotning tushkunlik yoki turg`unlik holatida jismoniy minimumga 
yaqinlashadi. Angliya va Shimoliy Amerikada, ya'ni rivojlanish me'yorida yoki tez 

---

sur'atlar bilan borgan davlatlarda ish haqi minimumdan yuqori bo`ladi, undan tashqari ish 
haqi an'ana, madaniy saviya, tarkib topgan iste'mol me'yoriga ham bog`liq.
Ish haqi miqdorining o`zgarishi bozor mexanizmining harakati asosida shakllanadi, 
uning o`zgarishining bevosita sababi mehnat bozoridagi talab va taklifning tebranib 
turishi hisoblanadi. Smit jamiyatning uch holatini: yuksalayotgan - progress, statsionar - 
turg`un va tanazzul - regressga uchragan holatlarini farqlagan. Birinchisida boylik 
ko`payadi va mehnatga talab-ehtiyoj ortadi. Statsionar holatda ishchilarning ahvoli og`ir, 
tushkunlikda esa ayanchli bo`ladi. Smitning fikricha, yuqori ish haqi iqtisodiy taraqqiyot 
- progressga yordam beradi, chunki u mehnat unumdorligini oshirish uchun 
rag`batlantiradi. U ish haqini oshirish mehnatga bo`lgan layoqatni kamaytiradi, 
ishchilarni dangasa qilib qo`yadi, degan g`oyalarga qarshi edi (buni V.Pettining fikrlari 
bilan solishtiring). Yollanma ishchilar aholining asosiy qismini tashkil etadi va bironta 
jamiyat, shubhasiz, agar uning asosiy qismi kambag`al va og`ir ahvolda bo`lsa, baxtli 
jamiyat bo`la olmaydi. Undan tashqari, oddiy mantiqiy adolat shuni ham talab qiladiki, 
butun xalqni boqayotgan, kiyintirayotgan va binolarni qurayotgan kishilar o`z mehnati 
tufayli yaratilgan boyliklardan ma'lum qismini olib, durustgina yashash uchun kerak 
bo`lgan mablag`larga ega bo`lishi zarur. Bizningcha, bu fikrga hamma yaxshilab e'tibor 
berishi kerak. Olimning davlat xizmatchilari, advokat, sudya, ruhoniy va 
o`qituvchilarning ish haqlari to`g`risidagi fikrlari diqqatga sazovordir. U, ayniqsa oliy 
o`quv yurtlarida "natijaga qarab haq to`lash"ning yo`qligini qattiq tanqid ostiga oladi. 
Uning asosiy fikri shuki, cheklangan maosh olayotgan o`qituvchi hech qachon to`la kuch 
bilan ishlamaydi, chunki u bundan manfaatdor emas. Lekin kam haq to`lash qanchalik 
ziyon keltirsa, ortiqcha ko`p maosh ham jamiyat uchun naf keltirmaydi. A.Smit 
sohibkorlarga ishchilar sinfining qashshoqligi uning manfaatlariga qarama-qarshi 
ekanligini uqtiradi va hatto foyda kamaygan holda ham ish haqi oshishi mumkinligini 
ko`rsatib berdi. Jamoatchilik bu fikrga, ayniqsa keyingi paytlarda katta e'tibor berdi va 
Smitning o`gitlariga quloq soldi.
Qiymatning mehnat nazariyasidan kelib chiqib, foyda yollanma ishchi mehnatiga 
to`lanmagan mahsulotdir, degan xulosa chiqariladi. A.Smit qo`shimcha qiymat kelib 
chiqishining haqiqiy sababini aniqlashga yaqinlashgan, chunki foyda kapitalist bilan 
bevosita bog`langan, bunda ishchi o`z mehnat samarasini kapitalist bilan bo`lishishga 
majbur bo`ladi. Bu holatda foyda yangi paydo bo`lgan qiymat bilan ish haqining farqi 
ayirmasidir; ishchiga u hosil qilgan tovarning bir qismi tegadi, xolos. qolgan qismini 
kapitalist foyda sifatida oladi. Amalda foyda qo`shimcha qiymatdir. Fiziokratlardan farqli 
ravishda, A.Smit qo`shimcha mahsulot faqat qishloq xo`jaligida, iste'mol qiymatlarning 
ortishi hisobigagina emas, balki xodimning mehnati yaratgan yangi qiymatdir, degan 
to`g`ri xulosaga keldi (bu yerda ishlab chiqarish sohasining, ya'ni bu soha sanoatmi yoki 
agrar sohami, xizmatmi - ahamiyati yo`q). Ammo boshqa holatda u foydani boshqacha 
tushunadi: yer egasiga rentani to`lagandan keyin sanoat kapitalistida qoladigan daromad, 
pul kapitali egasi ssuda foizini to`lagandan keyin qoladigan daromad. Bu yerda foyda 
xizmatchi kapitalistning korxona daromadi sifatida amal qiladi. Smit bu holdagi foydani 

---

korxonani boshqarish bilan bog`liq bo`lgan boshqa ko`rinishdagi ish haqi deb e'lon 
qilishga qarshi chiqdi. U foyda miqdori korxonani boshqarishdagi mehnatning miqdori 
va murakkabligiga emas, balki avans (bo`nak) qilingan kapitalning hajmiga bog`liq 
ekanligini ta'kidlaydi. Smit qo`shimcha qiymatga ilmiy izoh bera olmadi va uning paydo 
bo`lish mexanizmini tushunmadi. U foyda barcha avanslangan kapital tufayli tug`iladi, 
deb o`yladi. Foyda normasining tekislanib borishini, o`rtacha foyda paydo bo`lishi 
jarayonini sezgan olim bu orada yuzaga keladigan qarama-qarshilikni ko`ra olmadi. Agar 
qo`shimcha qiymat to`lanmagan mehnat mahsuli bo`lsa, u kapitalga proporsional bo`la 
olmaydi.
Smit tarixiy rivojlanish tizimi "o`zgaruvchi kapital - qiymat - qo`shimcha 
qiymat"dan "yalpi avanslangan kapital - o`rtacha foyda - ishlab chiqarish bahosi" 
tizimiga o`tilganligini inkor etib, o`rtacha foydani qo`shimcha qiymat bilan qorishtirib 
yubordi. Oqibatda Smit qiymatga kapitalning unumi natijasi yoki kapitalistga uning 
faoliyati uchun to`lanadigan haq sifatida qaraydigan bo`ldi. Shu fikr bilan bog`liq 
ravishda u foizni to`lagandan keyin qoladigan foydaning bir qismi kapitalni qo`llash 
bilan bog`liq bo`lgan mehnat va tavakkalchilik uchun to`lanadigan mukofot ko`p hollarda 
arzimas mukofot yoki haq deb gapira boshladi. Smit foyda normasi va foizning past 
darajasini iqtisodiy rivojlanish va "millatning ravnaqi" ko`rsatkichi deb xarakterladi, 
ammo foyda normasining pasayib borish tendensiyasini tushuntirib bera olmadi. U boy 
davlatlarda kapital ortiqligi, kapitalistlar raqobatini foyda normasi pasayishiga sabab deb 
ko`rsatdi. Smit sohibkorlarni progressiv ilg`or sinf deb hisoblaydi, chunki u kapital 
jamg`arilishiga va ishlab chiqarishni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. U yirik yer 
egaligini qo`llab-quvvatlamagan, yer rentasi - yer egasining daromadini foyda kabi 
ishchining mehnat mahsulotidan chegirilgan qismi, deb tushuntirgan. Smit rentani ijara 
haqidan ajratgan va rentaning yerni yaxshilash uchun sarflangan kapitalga aloqasi yo`q, 
deydi, chunki bu yaxshilashni ko`pincha ijarachi qoplaydi. Ammo ijara shartnomasi 
yangilanganda yer egasi rentani oshiradi, yerni yaxshilash go`yoki uning hisobiga amalga 
oshirilgan bo`ladi. Qiymatning mehnat nazariyasi asosida rentaning haqiqiy ta-biati ochib 
beriladi. Yer kapital kabi o`zga mulk sifatida mehnatkashlarga qarshi turadigan moddiy 
sharoit hisoblanadi. Yer xususiy mulkka aylangach, xodim, ya'ni ishchi o`z mehnati 
yakunlarining bir qismini yer egasiga qaytarishga majbur. Renta yerga xususiy 
mulkchilik monopoliyasi paydo bo`lishining oqibatidir. Yer unumi va joylashuvining 
turli bo`lishi ham rentaga sabab bo`lishi mumkin, deydi Smit. Ammo absolut va 
differensial renta tushunchasi unda bo`lmagan (absolut renta yerga xususiy mulk 
bo`lgandagina paydo bo`ladi, differensial renta esa har doim mavjud). Fiziokratlardagi 
kabi tabiiy kuch ta'siri ham e'tiborga olingan. Bu variantda rentani hosil qilishda qishloq 
xo`jaligi ishlari va ishchi hayvonlari ishtirok etadi. Dehqonchilik kapital qo`yish uchun 
eng foydali, samarali soha deb hisoblangan. Smit Angliyaning kelajagi shu sohada, deb 
noto`g`ri o`ylagan. Uning renta to`g`risidagi boshqa bir qancha fikrlari bor, lekin ular 
masalani o`ta chalkash va noto`g`ri talqin etadi. Pettining rentani Smitdan yaxshiroq 
tahlil etganini hayot isbotladi. 

---

6.