Referati Toshkent-2022 Mavzu: Adam Smitning iqtisodiy ta'limoti 1

Qiymat nazariyasi
A.Smit qiymatning mehnat nazariyasini V.Pettiga nisbatan 
ancha chuqur va to`laroq ishlab chiqdi (shuni ta'kidlab o`tish kerakki, keyingi G’arb 

---

tadqiqotlarida qiymat o`rniga qimmat tushunchasi ko`proq qo`llanilmoqda, marjinalizm 
nazariyasida ham shunday). U tovarning bozor va tabiiy yoki haqiqiy baholarini 
farqlaydi, haqiqiy bahoni qiymat bilan aynan bir deb tushunadi. "qiymat" so`zi uningcha 
ikki xil mazmunga ega. Bu so`z bilan buyumning foydaliligi (balki qimmati) hamda uni 
boshqa buyumga almashish qobiliyati belgilanadi. Demak, u iste'mol va almashuv 
qiymatlarini farqlagan. Masalan, suv va olmosni olib, bu tovarlarning almashuv 
qiymatini ularning foydaliligi yoki iste'mol qiymati bilan tushuntirish bema'ni ekanligini 
ko`rsatib beradi. qiymatning yagona manbayi va oxirgi o`lchovi shu tovarni ishlab 
chiqarish uchun sarflangan mehnat bo`lib, bu mehnat sarflari jami uchun zarur o`rtacha 
sarfga tengdir. Smit malakali va murakkab mehnatdan oddiyga o`tishga ma'lum 
koeffitsiyentlar yordamida bajarilishini uqtiradi. Almashuv qiymati tovarning tabiiy 
xususiyati emas, tovarlarning tabiiy xususiyati, ularning iste'mol qiymatlari hisoblanadi. 
Agar tabiiy xususiyatlarni inkor etsak, tovarlarda yagona xususiyat qoladi: tovarlar inson 
mehnatining mahsulidir. A.Smit V.Pettidan farqli ravishda (u mehnat faqat oltin yoki 
kumush ishlab chiqarishda qiymat hosil qiladi, degan edi) mehnat barcha moddiy ishlab 
chiqarish tarmoqlarida qiymatni hosil qiladi, degan fikrda edi. U ish vaqti va qiymat 
miqdori orasidagi to`g`ridan-to`g`ri aloqadorlikni aniqladi, mehnat qiymatning haqiqiy 
asosi ekanligini isbotlashga urindi.
A.Smit mehnatning ikkiyoqlama xarakterini, ya'ni mavhum va konkret mehnat 
borligini tushunmadi, qiymat o`z tabiatiga ko`ra ijtimoiy xarakterga ega, tovar ishlab 
chiqaruvchilarning ijtimoiy munosabatlarini aks ettiradi va bir tovarning ikkinchisiga 
munosabati almashuv qiymati orqali aniqlanadi. Smitning fikricha, qiymatni sotib 
olinadigan mehnatga qarab aniqlash shu tovarlarni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat 
bilan aniqlash usuliga qarama-qarshi emas. Ekvivalentlik tovar almashuvining qonuni: 
bir xil miqdordagi mehnat aks etgan tovarlar almashadi. Shundan Smit tovar ishlab 
chiquvchi bir tovarni boshqasiga almashganda keng miqdordagi mehnatni sotib oladi, shu 
sababli tovar qiymatini sarflangan va sotib olingan mehnat bilan baravar aniqlash 
mumkin, degan xulosa chiqaradi. Bu holda qiymat o`lchovi deb ish vaqti o`rniga 
mehnatning almashuv qiymati keltiriladi. Sotib olinadigan mehnat nazariyasida qiymat 
tushunchasi ishlab chiqarish faoliyatidan almashuv sohasiga ko`chirilgan (bu esa xato), 
almashuv qiymati esa o`z hisobiga faqat ma'lum miqdordagi mehnatni olish qobiliyati 
sifatida izohlagan, xolos. A.Smit kapitalist va ishchi o`rtasidagi munosabatni tahlil etib, 
bunda ekvivalentlik qonunining buzilganligini ko`rdi. Kapitalist ishchiga ish haqi sifatida 
ishchi mehnati tomonidan yaratilgan qiymatning faqat bir qismini to`laydi. Bu 
qiymatning ikkinchi qismini esa kapitalist foyda sifatida o`zlashtiradi. Olim kapitalizm 
davrida qiymat qonuni buzilayotir, deb e'lon qildi va qiymatning mehnat nazariyasi 
kapitalizmgacha bo`lgan sharoitlarda qo`llanilishi mumkin, deb hisoblaydi. Uning 
fikricha, qiymat faqat "jamiyatning dastlabki holatida", kapitalist va yollanma ishchilar 
bo`lmagan, ya'ni oddiy tovar ishlab chiqarilishi sharoitlaridagina mehnat bilan aniqlanadi 
(ekvivalentlik to`la mavjud). Ma'lumki, oddiy tovar ishlab chiqaruvchilar mehnat 

---

mahsulotini sotadilar va sotib oladilar, ishchi kuchi u yerda tovar emas. Tushunarliki, u 
sharoitda begona mehnat faqat mehnatning moddiylashgan shaklida "sotib olinadi". 
Kapitalizmda esa ishchilar ishchi kuchini tovar sifatida, sotuvchilar sifatida, 
kapitalistik ishlab chiqarish vositalari egasi sifatida bu tovarni sotib oluvchilar sifatida ish 
yuritadilar, oqibatda jonli va moddiylashgan mehnat o`rtasida doimiy almashuv ro`y 
beradi. A.Smit ishchi kuchi degan kategoriyani bilmagan, u ishchi o`z mehnatini sotadi 
deb o`ylagan. Shu sababli u kapitalizmda haq to`lanmagan mehnatning o`zlashtirilishini 
qiymatning mehnat nazariyasi asosida tushuntirib bera olmagan. A.Smit qiymatni 
daromad bilan ham tenglashtirishga uringan. U aytadiki, ish haqi, foyda va renta har 
qanday daromadning, xuddi shuningdek har qanday almashuv qiymatining dastlabki uch 
manbayidir. Demak, Smit kapitalizmga xos yana bir qiymat - daromad nazariyasini 
o`ylab topdi, bu yerda daromad ish haqi darajasi, foyda va renta bilan aniqlanadi. 
qiymatni daromadlar asosida tushuntirish olimning qiymatning mehnat nazariyasiga 
qarama-qarshidir. Bu g`ayriilmiy konsepsiya boshqa siyosiy iqtisod namoyandalari 
tomonidan keng foydalaniladi 
5.