Referati Toshkent-2022 Mavzu: Adam Smitning iqtisodiy ta'limoti 1

Smit dogmasi" deb ataydilar
. Smitning fikricha, 
yalpi ijtimoiy mahsulotning qiymati ish haqi, foyda va renta yig`indisiga teng, ya'ni 
daromadlar summasidir. Ishlab chiqarish jarayonida jonli mehnat bilan birga ishlab 
chiqarish vositalari ham qo`llanilishini tushungan holda, Smit shunga qaramay ishlab 
chiqarish vositalari qiymatini oxir-oqibatda ish haqi, foyda va renta kabi daromadlarga 
bo`lish mumkin, deb o`yladi. Shunday qilib, u yalpi ijtimoiy mahsulot "qiymati"dan 

---

doimiy kapital S ni chiqarib tashlagan. qiymatdan uning tarkibiy qismi bo`lgan doimiy 
kapitalni inkor etish takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilish imkonini yo`qqa 
chiqaradi. Har yili ishlab chiqarilgan mahsulot go`yo har yili to`la iste'mol qilingan bo`lib 
chiqadi. O`z-o`zidan ravshanki, bunday sharoitda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish 
emas, hatto oddiy ishlab chiqarish mumkin bo`lmay qoladi (doimiy kapital S ko`p yillar 
ish beradi). Smit takror ishlab chiqarish muammosini yechish uchun yo`l qidirib, o`z 
nazariyasiga yalpi va sof daromad o`rtasidagi farqni kiritadi. Muayyan mamlakatning 
yillik barcha mahsuloti yalpi daromad bo`lsa, sof daromad yalpi daromadning shunday 
bir qismiki, uni shu mamlakat aholisi o`z kapitalini sarflamay iste'mol zahirasiga qo`yishi 
mumkin. Smitning xatosi shuki, u yillik mahsulot qiymatini shu yili yangidan hosil 
qilingan qiymat bilan aynan bir deb o`ylagan (milliy daromad). Lekin yangidan hosil 
qilingan qiymat daromadlarga ajraladi, yillik mahsulot qiymati ishlatilgan ishlab 
chiqarish vositalari qiymati, ya'ni doimiy kapitalni ham o`z ichiga oladi. Bu xatolik 
Smitning qiymat to`g`risidagi ta'limotining kamchiligi va cheklanganligidan kelib 
chiqqan. Umuman, bu yerda gap kengaytirilgan emas, balki oddiy tarkor ishlab chiqarish 
to`g`risida fikr yuritiladi. Smit mehnatning ikkiyoqlama xarakterini tushunmasdan, 
abstrakt mehnat yangi qiymat hosil qilishini, aniq mehnat esa ishlab chiqarish vositalari 
qiymatini yangi yaratilgan mahsulotga o`tkazishini ko`rsata olmadi. Ijtimoiy mahsulot 
qiymatidan doimiy kapital qiymatini yo`qotib qo`ygan Smit kapital jamg`arilishini butun 
qo`shimcha qiymatning qo`shimcha ish haqiga aylanishi bilan teng degan xato xulosa 
chiqardi. U o`ylardiki, kapitalistik ishlab chiqarish rivoji bilan ishchilar va ularning 
iste'moliga talab ham bir xil sur'atda oshadi, chunki daromad va shaxsiy iste'mol ishlab 
chiqarish bilan parallel o`sadi (bir qancha mamlakatlarda shunday bo`lmoqda).
A.Smit erkin raqobat davridagi Buyuk Britaniyadagi iqtisodiy siyosatni asoslashga 
katta e'tibor berdi. U ishlab chiqaruvchilarga iqtisodiy erkinlik ta'minlashni, davlatning 
iqtisodiy hayotga aralashmasligini talab qilardi. Ammo mamlakatning mudofaa 
manfaatlari iqtisodiyotdan ustun ham bo`lishi mumkin degan fikri ham bor, ya'ni bu ba'zi 
paytlarda davlatning iqtisodga aralashuvi zarur deganidir. Smit iqtisodiyotda davlat 
sektorining samarasizligini ko`rsatib, "hukumat har doim va istisnosiz buyuk 
isrofgarchidir" deydi. Shu sababli davlatning faqat uch funksiyasi tan olinadi:
1) huquq-tartibot;
2)mamlakat xavfsizligini ta'minlash; 
3)jamiyatga zarur bo`lgan (ammo xususiy sektor tomonidan tuzilmagan) ijtimoiy 
korxona va muassasalarni t'minlash.
Umuman to`g`ri bo`lgan bu fikrlar, ya'ni davlatning iqtisodiyotga aralishish 
chegaralari keyingi paytda qayta ko`rib chiqilmoqda. U sex tartib-qoidalari, eskirgan 
qonunlar, korporatsiyalar va savdo monopoliyalari imtiyozlariga qarshi chiqdi, ya'ni 
hamma uchun bir xil imkoniyatni yoqladi. Xodisalarning stixiyali borishini va raqobatni 
har qanday cheklash iqtisodiy rivojlanishni albatta sekinlashtiradi. Ammo Smit 
davlatning ayrim funksiyalarini ijobiy baholadi, masalan, mamlakat ichki tartibini 
saqlash, tashqi harbiy xavf-xatardan asrashni xo`jalik rivojining zaruriy shartlari deb 

---

hisobladi. Davlat moliyaviy faoliyatiga alohida ahamiyat berilgan. Smit o`z asarining 
beshinchi, oxirgi kitobini davlat budjeti va davlat qarzlariga bag`ishlagan. U faqat butun 
jamiyat manfaatlariga mos keladigan davlat xarajatlarinigina qo`llab-quvvatladi, "arzon 
davlat" tezisini ilgari surdi. Smit zamonaviy davlatning soliq siyosatining nazariy 
asoslarini yaratdi. Soliqlar fuqarolarning kuchi va imkoniyatiga mos kelishi, ishga yaroqli 
har bir kishiga alohida belgilanishi kerak, soliq imkoni boricha arzon, uning shakli va 
olinish vaqti esa to`lovchi manfaatiga mos kelishi zarur (shu g`oyalarga to`la amal 
qilayotgan davlatlar rivoj topayotir). Sanoatchilar manfaatlarini himoya qilgan olim 
lendlordlar, ya'ni yirik yer egalariga belgilangan soliq immunitetiga (imtiyozga) qarshi 
chiqdi. Yer rentasi davlat solig`i qo`yiladigan eng qulay obyektdir. Smit foydadan 
olinadigan soliq samarasiz degan xulosa chiqardi. Korxona egasi foydani saqlash uchun 
o`z mahsulotiga yuqori baho qo`yish bilan soliq og`irligini iste'molchi ustiga yuklaydi. U 
ish haqidan olinadigan soliq ham mahsulotga loyiq emas deb hisoblaydi. Bu soliqni ham 
korxona egasi to`laydi, chunki tirikchilik minimumini ta'minlashi kerak. Smit 
merkantilizmga, shu bilan birga savdodagi proteksionizmga (davlat tomonidan 
cheklashlar, soliq, bojxona va boshqalar), tashqi savdodagi har qanday cheklashlarga 
qarshi edi. 
Olimning siyosati feodalizm qoldiqlariga katta zarba bo`ldi. Olimlar Smitga baho 
berib, "ilg`or burjuaziyaning buyuk mafkurachisi" degan edilar. Lekin u aslida bozor 
iqtisodiyotining mafkurachisi sifatida nom chiqardi. Smit nochor ahvolga tushib qolgan 
iqtisodiyotni rivojlantirish uchun quyidagi uch omilni ko`rsatib bergan edi:
1) mamlakatda tinchlik, osoyishtalik bo`lishi va saqlanishi;
2) me'yordagi yengil soliqlar tizimi;
3) davlat iqtisodiyot ishlariga hadeb aralashavermasligi zarur, iqtisodiyot tabiiy ravishda 
amalga oshaveradi.
Bu qoidalar bizning mamlakat xo`jaligiga ham bevosita oid fikrlar hisoblanadi. 
A.Smitning tadqiqotlari yakunida ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni aks ettirilgan, 
ammo u F.Kenyedan farqli ravishda buni alohida chizma - "Iqtisodiy jadval" shaklida 
bermaydi, lekin uning shaklini og`zaki, so`zma-so`z ifodalaydi, shunga asoslanib bu 
sxemani chizib ko`rsatish va ikkalasini solishtirish imkoniyati paydo bo`ladi (8.1- 
chizmaga qarang). Chizmadan shuni ko`rish mumkinki, F.Kenyeda oddiy takror ishlab 
chiqarish jarayoni aks etgan bo`lsa, A.Smitda oddiy (xususiy) hol va kengaytirilgan 
takror ishlab chiqarish jarayonlari mavjud. A.Smit erkin savdo (ing. "free trade") 
konsepsiyasini ilgari surdi (Fritrederlik). Xalqaro tashqi savdoda qaysi mahsulotlarni 
chiqarish (eksport) va keltirish (import) masalasi qo`yiladi. Agar biror bir davlat bizni biz 
ishlab chiqara oladiganga qaraganda nisbatan arzonroq tovar bilan ta'minlay olsa, uni 
sotib olish ancha qulayroqdir, uning o`rniga ba'zi sohalardagi afzallikka ega bo`lgan 
tovarni chiqarish yaxshi natija beradi. Bu holat A.Smitning mutlaq afzallik tamoyili 
asosida yotadi. Bunda tabiiy sharoit, iqlim, yer-suv, qazilma boyliklar ko`zda tutiladi.
XULOSA

---

XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida klassik iqtisodiy maktab to`la shakllandi, bu 
britaniyalik olim A.Smit tomonidan amalga oshirildi. Bu tasodifiy voqea bo`lmay, shu 
davrda Angliyada obyektiv shart-sharoitlar mavjud edi: burjua inqilobi manufakturadan 
fabrikaga o`tilishi, agrar islohot, kapitalning dastlabki jamg`arilishi, sinfiy va mulkiy 
differensiatsiya va boshqalar.
Mantiqiy abstraksiya uslubi asosida iqtisodiy voqea va jarayonlarning mohiyati 
asosan to`g`ri talqin etib berildi. Yangi burjua jamiyati har tomonlama obyektiv asosda 
tahlil qilinib, uning progressiv tomonlari ko`rsatib berildi. Xususiy mulkning abadiyligi 
va dahlsizligi qo`llabquvvatlandi. 
Klassik maktab vakillari inson xohishiga bog`liq bo`lmagan obyektiv iqtisodiy 
qonunlarning mavjudligini tan oladilar. Bu qonunlar iqtisodiy tizimda tabiiy turg`unlikni 
ta'minlashga, o`z-o`zini boshqarishga qodir ekanligi tan olinadi, shu sababli davlatning 
iqtisodiyotga aralashuvi iloji boricha inkor etiladi va erkin savdo-sotiq qo`llanadi. 
"Ko`rinmas qo`l" yordamida avtomatik iqtisodiyot erkin bozor munosabatlari doimo 
rivojlanish qobiliyatiga egadir. Birinchi bor erkin bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining 
asosiy tamoyillari aniqlab berildi. Mehnat taqsimoti iqtisodiy taraqqiyot asosi sifatida 
to`g`ri ko`rib chiqilgan. Mehnat taqsimoti faqat tarmoqlararo emas, balki mamlakatlar 
o`rtasida ham katta naf keltirishi isbotlab berildi (D.Rikardo), mutlaq va nisbiy ustunlik 
prinsiplari ishlab chiqildi. Ishlab chiqarish sohasidan qat'iy nazar (sanoat, qishloq 
xo`jaligi, savdo va xizmat...), mehnat jamiyat boyligining asosi ekanligi aniqlandi. 
Jamiyatning sinfiy tuzilishi asosan to`g`ri ko`rib chiqildi, ular o`rtasida keskin qarama-
qarshilik yo`qligi ko`rsatilgan, bu jamiyatda iqtisodiyot avtomatik boshqarilgani tufayli 
iqtisodiy inqirozlar inkor etildi. Iqtisodiyotning muhim kategoriyalari bo`lgan qiymat, 
pul, baho, foyda, ish haqi, renta, kapital va boshqalarga asosan to`la va to`g`ri ta'rif 
berilgan. Yangi jamiyatning progressiv tomonlari bilan birga bozor iqtisodiyotining 
bekamu ko`st emasligi, uning bir qancha jiddiy kamchiliklari borligi ham qayd etilgan. 
Quyida A.Smitning mamlakat milliy boyligini ko`paytirish omillari chizmasi keltirilgan.