Rеaktsiyaga kirgan moddalarning massasi rеaktsiya natijasida xosil bo’lgan moddalarning massasiga xamma vaqt tеng

1. Massaning saqlanish qonuni M.V. Lomonosov tomonidan kashf etilgan: “Rеaktsiyaga kirgan moddalarning massasi rеaktsiya natijasida xosil bo’lgan moddalarning massasiga xamma vaqt tеng”. 2. Tarkibning doimiylik qonuni: Xar qanday ximiyaviy toza birikma qaysi еrda va qanday usulda olinmasin, uning tarkibi o'zgarmaydi. “Murakkab modda xosil bo'lishida elеmеntlar bir-biri bilan xamma vaqt ma'lum ogirlik nisbatda birikadi” Ms: N2O - 89% O2 va 11% N2. 1000C muzlaydi 1000C qaynaydi. 3. Ekvivalеntlar qonuni: Elеmеntning 8 og’irlik qism kislorod va 1 og’irlik qism vodorod bilan birikadigan yoki birikmalarda shuncha kislorod yoki vodorod o’rnini oladigan modda miqdori shu elеmеntning ekvivalеnti dеb ataladi. Rеaktsiyaga kirishuvchi moddalar massasi shu moddaning ximiyaviy ekvivalеntiga proportsionaldir. sh1 e1= sh2 E2 sh1/sh2 = E1/E2 EH3PO4 = 98:3 32,67 g/mol EMg (OH)3 = 58:2 = 29 g/mol sh1 e1 - ekvivalеntni ma'lum elеmеntni massasi va ekvivalеnt EAl2(CO3)3 = 234:6 = 39 g/mol sh2E2 - ekvivalеnti topish kеrak bo’lgan elеmеntning massasi va ekvivalеnti. E2 = sh2E1 /sh1 4. Karrali nisbatlar qonuni: Sh. Dalton kashf etgan. Agar ikki elеmеnt o'zaro birikib, bir nеcha ximiyaviy birikma xosil qilsa, elеmеntlardan birining shu birikmadagi ikkinchi elеmеntning bir xil og’irlik miqoriga to’g’ri kеladigan og’irlik miqdorlari o’zaro oddiy va butun sonlar nisbati kabi nisbatda bo'ladi. H O suv 1,008 8,00 H2O2 1,008 16,000 5. Gеy-Lyussak xajmiy nisbatlar qonun ochgan bir xil bosim, bir xil tеmpеraturada o'zgarmas sharoitda rеaktsiyaga kirishadigan gazlarning xajmlari bir - biriga va rеaktsiyada sodir bo'ladigan gazlarning xajmlariga butun sonlar nisbati kabi nisbatda bo’ladi. 1 xajm H 1 xajm C1 = 2 xajm HS1 2 xajm H 1 xajm O = 2 xajm H2O bug’i. 6. Avogadro qonuni. Bir xil sharoitda (bir xil P, bir xil t da) tеng xajmda gazlarning molеkulalar soni tеng bo'ladi. N + O = NO N2 + O2 = 2 NO Oddiy moddalarda valеntligi o'zgarmaydigan elеmеntlarning ekvivalеntlari doimiydir. Valеntligi o’zgaruvchan elеmеntlarning ekvivalеnti o'zgaruvchan kattalikdir. Masalan: N3 + 3 H2 = 2NH3 azot 3 valеntli N2 + O2 = 2NO azot 2 valеntli atom og’irlik Ekvivalеnt = ------------------------ valеntlik Murakkab moddalarda - kislota, asos, tuzlar masalan kislotalarda.

2. XIX asrda kimyoning jadal rivojlanishi va juda ko'p tajriba ma'lumotlar to'planganligi munosabati bilan kimyoviy elementlarni sistemalashtirish zarurati tug'ildi. Elementlarni xossalarining o'xshashligiga asoslanib muayyan guruhlar tarzida birlashtirishga ko'p urinib ko'rildi. Lekin olimlar guruhlar orasidagi mavjud bo'lgan ichki bog'lanishlarni topa olmadilar va guruhlarni bir-biridan ajralgan deb qaradilar. Shuning uchun, ular, umumiy nazariy yakun chiqara olmadilar, xossalari o'xshash bo'lgan va bir-biriga o'xshamaydigan elementlarni yagona sistemaga birlashtira olmadilar. Kimyoviy elementlarni yagona sistemaga keltirish masalasini D.I.Mendeleyev muvaffaqiyatli hal qildi; u 1869 yilda davriy qonunni kashf etdi va shu asosda kimyoviy elementlar davriy sistemasini yaratdi. D.I.Mendeleyev o'zi yaratgan davriy qonunni quyidagicha ta'rifladi: oddiy moddalarning (elementlarning) xossalari, shuningdek, elementlar birikmalarining shakl va xossalari elementlarning atom massalarining ortib borishiga davriy ravishda bog'liqdir.

Atom tuzilishini mukammal o'rganilishi natijasida davriy qonunning mohiyati yaqqol namoyon bo'ldi, elementlarning xossalari davriy ravishda o'zgarishini talqin qilishga, ularning davriy sistemada joylanishi bilan kimyoviy xossalari orasida ma'lum bog'lanish borligini aniqlashga imkoniyat yaratildi.
D.I.Mendeleyev davriy sistemacida bir elementdan ikkinchi elementga o'tilgan sari atom yadrosining musbat zaryadi va elektron soni ortib boradi. Bu o'z navbatida kimyoviy elementlarning xossalarini o'zgarishiga olib keladi. Demak, elementning tartib raqami shunchaki bir raqam bo'lmasdan, balki uning atom yadrosining musbat zaryadini va elektronlar sonini bildiradi. Shunga ko'ra, hozirgi vaqtda davriy qonun quyidagicha ta'riflanadi: "Elementlarning xossalari, hamda ular hosil qilgan oddiy va murakkab moddalarning xossalari elementlarning atom yadrolari zaryadlarini ortib borishiga davriy ravishda bog'liqdir".
Kimyoviy elementlar davriy sistemasi. Elementlar davriy sistemasi davriy qonunning grafik ifodasidir. Bu sistema davr va guruhlarga bo'linadi.
Hozir davriy sistemada 109 ta element bo'lib, ular yettita davr, o'nta qator va sakkizta guruhga joylashtirilgan. Davrlarning har biri katta va kichiq davrlarga bo'linadi. I,II,III davrlarning har biri faqat bir
qatordan tuzilgan bo'lib, ular kichiq davrlar, IV,V,VI davrlarning har biri ikki qatordan tuzilgan bo'lib, ular katta davrlar hisoblanadi. VII davr tugallanmagan davr hisoblanadi. Birinchi davrdan boshqa hamma davrlar ishqoriy metallar bilan boshlanib inert gazlar bilan tugaydi.
Har qaysi davrda elementlar atom massasining ortib borishi bilan (chapdan o'ngga siljigan sari) elementlarning kimyoviy xossalari asta-sekin o'zgarib boradi: metallik xususiyati susayib. metallmaslik xususiyati kuchayadi.
3. Lantanoidlar
Bu elementlar turkumiga berilgan nom valent qobiqning tashqaridan uchinchi qobiqchasida to’planib borishi ularning xossalari III gruppadagi lantan elementinikiga o’xshash bo’lishi kerak degan fikrni yuzaga keltirib chiqaradi. Bu elementlarning elektron konfiguratsiyasi, ularga xos bo’lgan valentliklari va ular uchun tipik bo’lgan oksidlanish darajasi +3 boʻlgan ionlari radiusi quyidagi jadvalda keltirilgan.
Bu elementlarning NEM qiymatlari bir xil-1,1 ga teng. Erkin holdagi lantanoidlar tipik metallar xossasiga ega, ular havoda tez xiralashib, ko’pincha Me2O3 tarkibli oksid parda (faqat seriy CeO2 ni) hosil qiladi. Ular havo tarkibidagi CO2 ni yutib, tegishli karbonatlarni hosil qiladi. Havo namini yutib gidroksidlarga aylanadi. Me(OH)3 lar amfoter xususiyatga ega emas, mo’l miqdordagi ishqorlarda erimaydi. Ulardagi metallning tartib raqami ortib borishi qatorida ion radiusi kamayib borishi tufayli gidroksidning asoslik kuchi kamayib boradi va shu tartibda ularning eruvchanligi ham kamayib boradi. Gidratlangan ionlar gidroliz reaksiyasida qatnashadi: