71
Adabiyotlar ro„yxati
1.
Мирзалиев Т. Картография. - Тошкент: Уз МУ, 2006.
2.
Асомов М., Мирзалиев Т. Топография
асослари ва картографиядан
лаборатория машгулотлари. - Тошкент: Укитувчи, 1990.
3.
Берлянт А.М. Картоведение. - Москва: «Аспект пресс», 2003.
4.
Плишкина О.В. Практикум по картографии. - Улан-Удэ: Изд.-во ВСГТУ, 2006.
5.
Мирзалиев Т., Мусаев И. Картография. - Тошкент: Зиёнур, 2007. - 160 б.
6.
Mirzaliyev T., Safarov E.Yu., Egamberdiyev A., Qoraboyev J.S. Kartashunoslik. -
Toshkent, 2012.
7.
Салищев К.А. Картоведение. - Москва, 1990.
8.
Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: Visualization of Geospatial Data.
Printed and bound in Great Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants. London,
2010. /www.pearsoned.co.uk
Mustaqil ta’lim mavzulari
1.
Chiziqli belgilar usulining ahamiyati va xususiyatlari.
2.
Chiziqli belgilar usuli ishlatilgan kartalar tahlili.
Nazorat savollari
1.
Chiziqli belgilar usulining ahamiyati nimada?
2.
Qanday obyektlar (voqea-hodisalar) chiziqli belgilar usulida tasvirlanadi?
3.
Chiziqli obyektlarga xos xususiyatlarni ayting.
4.
Obyektlaming sifat ko’rsatkichlari chiziqli belgilar usulida qanday
Glossariy
Atamaning
o’zbek
tilida
nomlanishi
Atamaning ingliz
tilida nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Kartografik
shartli
belgilar
Cartographical
conventional
signs
Картогра
фические
условные
знаки
Kartalarda
har
xil
obyekt
(predmet, hodisa, jarayon va h.k.)
larni va ularni sifat va miqdor
tavsiflarini
ifodalash
uchun
qo’llaniladigan grafik simvollar.
Chiziqli
belgilar
usuli
Way of
linear
signs
Способ
линейных
знаков
alohida tasvirlash usuli sifatida
uzunasiga davom etgan, kengligi
karta
masshtabida
ifodalanmaydigan, chiziq bo’ylab
joylashgan obyektlarni tasvirlash
uchun qo’llaniladi.
Chiziqli
obyektlar
Linear objects
Линейные
объекты
uzunasiga davom etgan,
chiziq
bo’ylab joylashgan obyektlar.
72
tasvirlanadi?
5.
Obyektlaming miqdor ko’rsatkichlari chiziqli belgilar usulida qanday tasvirlanadi?
6.
Chiziqli belgilarga misollar keltiring.
Test
1.
Siyosiy-ma’muriy chegaralar, aloqa obyektlari, daryolar, neft va gaz quvurlari
qanday kartografik usul orqali tasvirlanadi?
a)
Chiziqli belgilar.
b)
Harakardagi belgilar
c)
Izoliniyalar
d)
Nuqtali belgilar
2.
Chiziqli belgilar usuli:
a)
ham tabiiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarga tegishli turli fazoviy o'rin
almashinishlarni ko'rsatish uchun xizmat qiladi.
b)
uzunasiga davom etgan, kengligi karta masshtabida ifodalanmaydigan, chiziq
bo'ylab joylashgan obyektlarni tasvirlash uchun qo'llaniladi.
c)
kartada teng miqdor va bir xil xususiyatga ega bo'lgan nuqtalarni
birlashtirish uchun
qo'llaniladi.
d)
hudud chegarasida tasvirlanayotgan voqea-hodisani u yoki bu ma'lum sifat belgisi
bo'yicha qismlarga bo'lish va hududni alohida rayonlashtirish uchun xizmat qiladi.
3.
Chiziqli belgilarga quyidagilar kiradi:
a)
siyosiy va ma'muriy chegaralar; gidrografik to'r; aloqa yo'llari; bir xil magnit og'ishli
nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqlar; qirg'oq chizig'i; front chizig'i va boshqalar
b)
siyosiy va ma'muriy chegaralar; gidrografik to'r; aloqa yo'llari;
izotermalar; bir xil
yog'in miqdorili nuqtalarni birlashtiruvchi chiziqlar va boshqalar
c)
izogonalar, izobaralar, izogiyetalar, izotermalar va boshqalar
d)
siyosiy va ma'muriy chegaralar; gidrografik to'r; aloqa yo'llari; qirg'oq chizig'i;
front
chizig'i va boshqalar.
4.
Obyektlarning sifat va miqdor tavsiflarini berish uchun odatda chiziqli belgilarning:
a)
rasmidan, rangidan,
ichki strukturasidan, ayrim hollarda kengligidan foydalaniladi.
b)
rasmidan, ichki strukturasidan, ayrim hollarda kengligidan foydalaniladi.
c)
rasmidan, rangidan, ayrim hollarda kengligidan foydalaniladi.
d)
rangidan, ichki strukturasidan, ayrim hollarda kengligidan foydalaniladi.
73
Ma’ruza 13. Izoliniyalar (teng chiziqlar) usulining kartalarni tuzishdagi
ahamiyati
Reja:
13.1.
Izoliniyalar (teng chiziqlar) usuli haqida tushuncha
13.2.
Izoliniyalarning turlari
13.3.
Izoliniyalar usulining qo’llanilishi
13.4.
Psevdoizoliniyalar
Tayanch iboralar: izoliniyalar usuli, teng miqdorlar, izobaralar, izogipslar,
gorizontallar, izogiyetalar, izotermalar.
13.1. Izoliniyalar (teng chiziqlar) usuli haqida tushuncha
Izoliniyalar («izos» grekcha - teng, bir xil degan ma’nolarni anglatadi) deb
kartada hodisani birorta miqdor ko’rsatkichi asosida bir xil qiymatga ega bo’lgan
nuqtalar
bo’yicha
o’tgan
yoki
ularni
birlashtiruvchi egri chiziqqa
aytiladi. Odatda bu usul bilan uzluksiz tarqalgan
(yoyilgan) va fazoda asta-sekin o’zgaradigan
hodisalar tasvirlanadi. Izoliniyalarga xarakterli
misol bo’lib topografik
kartalarda relyefni
tasvirlashni asosiy usuli bo’lgan - gorizontallar yoki
izogipslar hisoblanadi (1-rasm).
1-rasm. Izoliniyalar
Ayrim hollarda kartalarda izoliniyalarni lokal
(ma’lum
joyda
to’plangan,
o’choq)
yoki
bo’linib-bo’linib tarqalgan (aholi zichligi, hududni o’rmon bilan qoplanganligi) hodisalar
uchun ham qo’llaniladi. Ushbu holda ular psevdoizoliniyalar deyiladi.
13.2.
Izoliniyalarning turlari
Izoliniyalarning qator turlari ajratiladi. Ularda tasvirlanadigan voqea- hodisalarning
xususiyatlariga bog’liq ular turlicha nomlanadi. Izoliniyalarga
misollar quyidagi jadvalda
keltirilgan.
Jadval
Izoliniyalarning asosiy turlari
Izoliniyalarning asosiy
turlari
Ifodalanadigan hodisa, jarayon
Izallobara
(izoallobara)
Vaqt virligida atmosfera bosimining o’zgarishi
Izalloterma
(izoalloterma)
Muayyan vaqt oralig’ida (masalan, sutka davomida) havo
haroratining o’zgarishi izoliniyalari
Izanemona
Muayyan vaqt oralig’ida (masalan, yil davomida) shamol
