Rahmanova z

1- sxema. Ekzokrin va endokren bezlarning tuzilish sxemasi.
a) oddiy naysimon tarmoqlanmagan bez, b) oddiy alveolyar tarmoqlanmagan bez, v)oddiy alveolyar tarmoqlangan bez, d) murakkab alveolyar bez, e) murakkab naysimon-alveolyar bez, 1-chikarish yullari, 2-uchki bulimlari, 3- qon tomirlari kapelyarlari,4-follikulalar endokrin hujayralari, 5-alohidalangan endokrin hujayralari.


Kam hujayrali ekzokrin bezlar
Bunday bezlar asosan birlamchi og`izli jonivorlar organizmida tarqalgan. Masalan, qo’sh qanotli hashoratlarining so’lak bezlarida ana shunday kam hujayrali ekzokrin bezlar uchraydi. Bk bezlar asosiy sekretor hujayralar va sekret chiqaruv naychasida joylashgan hujayralardan tuzilgan bo’lib, sekret hujayralari murakkab tabaqalanishga ega. Hujayralar sitoplazmasida endoplazmatik turdan iborat sisterna ko’rinishida oqsil sintez qiluvchi apparat juda yaxshi rivojlangan. Unda talaygina mitoxondriylar bo’lib, ularning bir qismi plazmatik membrananing bazal burmalarida joylashgan. Golji apparati esa uitoplazmaning hamma yerida alohida-alohida klmpleks bo’lib joylashgan bo’ladi.
Umurtqasiz hayvonlar orasida kam hujayrali bezlarga ega bo’lgan jonivorlarga misol qilib, pripulidlarni ko’rsatish mumkin. Ular tanasida bezlar ana shunday kam hujayralidir. Bu hujayralar sasosan aralash mukoproteid ishlab chiqaruvchi ikki xil hujayralarga bo’linadi: sitoplazmasi zich, o’ta bazofil qoramtir hujayralar va sitoplazmasida vakuolalar bo’lgan oqish hujayralar. Ularni sitximyaviy va avtoradiografiya usullari yordamida analiz qmlmsh shuni ko’rsatadiki, birinsi xil hujayralar oqsil sintez qilar eakn, ikkinchi xil hujayralar esa juda kam miqdorda oqsil sintez qilib, ko’proq nordon mukopolisaxaridlar sintez qilar ekan. Bunday murakkab tarkiblisekretlar sintez qilinadigan hujayralar faqat kam hujayrali priapulidlar tanasidagi bezlardagina uchramay, balki sutemizuvchilarning jag` osti bezlarining ayrim qismlarida ham uchraydi. Kam hujayrali bezlarni qiyosiy o’rganishda buni bilishning ahamiyati katta.
Ekzokrin bezlarning rivojlanishi va regenerasiyasi. Ma’lumki, ekzokrin bezlarning hammasi o’ziga xos rivojlanish xususiyatiga ega. Mazkur gistologiya kursida ularning hammasi bilan tanishib chiqishning imkoniyati yo’q. Shunga ko’ra, quyida faqat so’lak bezlar xususida qisqacha to’xtalamiz.
Og`iz bo’shlig`i devorining epiteliysidan hujayralar tasmasi o’sib chiqa boshlaydi. Bu dastlab qutblanmagan va maxsus tabaqalanmagan bo’ladi. Keyinchalik ana shu tsmalarda hujayralar guruhlarga bo’linib, naysimon tuzilmalar hosil bo’ladi. Bundas naysimon tuzilmalar orasida bo’shliq paydo bo’lishi bilan epiteliy tartibga tushib, bir qavat hosil qila boshlaydi va shu bilan u qutblanadi. Shundan boshlab, embrion rivojlana borgan sari bezlar shakllanib, ishlay boshlaydi, ya’ni sekret sintez qilinib ajralib chiqadigan bo’ladi. Ammo ularning tarkibi hali yetuk hayvonlarnikiga o’xshamaydi. Chunonchi, kalamushning quloq oldi so’lak bezidagiasinar hujaralar oqsilli sekret ajratadi, kalamush embrionining shunday hujayralari esa shilliq sekret ajratadi va hokazo.
Bezlarning sekret ishlab chiqarish faoliyatiga ko’ra, ularda doimo fiziologik regenerasiya jarayoni kechadi. Buni tekshirib ko’rish uchun ichak bir hujayrali bezining yadrolari timidin bilan nishonlab qo’yiladi. Oradan bir kun utgach, shunday nishonlangan qadahsimon hujayralarning 10%, yana bir necha soatdan keyin ularning 50-60% ajralib chiqa boshlaydi. Demak, ichak kriptalarida qadahsimon hujayralarning oldingi avlodi-stvol hujayralar bo’lib, tabaqalanishning dastlabki belgilari paydo bo’lishi bilan (shilliq to’polanishi bilan), ular mitoz yo’li bilan bo’lina olmaydi. Nishonlangan qadahsimon hujayralar 2-3 kundan keyin shunday tezlik bilan kamaya boshlaydiki, xuddi shunday tezlik bilanso’ruvchi epiteliy hujayralari soni kamayib boradi. Bundan o’ylash mumkinki, qajahsimon hujayralar kriptalardan vorsinkalar tomon sijiydi va epiteliy qatlamidagi boshqa hujayralar kabi ular ham ichak bo’shlig`iga yemirilib tushadi, demak, fiziologik regenerasiya ro’y beradi.
Reperativ regenerasiya misol qilib, biror organning, aniqroq qilib aytganda, jigarning biror bo’lagi kesib olib tashlansa, qolgan qismidagi hujayralar kattalashib va ko’payib, yo’qolganining o’rnini to’ldiradi, ammo bunda organning ilgarigi shakli o’z holiga qqaytmaydi, jigarning tig` tekkan joyidagi hujayralar esa aytarli ko’payib, kattalashib bormaydi, ular faqat jarohat yuzasi bitib ketishi uchun xizmat qiladi, xolos. Albatta, bu o’rinda shuni aytib o’tish kerakki, barcha organlar ham jigarga o’xshab tez tiklanish xususiyatiga ega emas.

Endokrin bezlar

Umurtqali va ayrim umurtqasiz hayvonlar organizmida o’ziga xos morfologik tuzilishga ega va bajaradigan fiziologik vazifasiga ko’ra, har xil bo’lgan bir necha bezlar uchraydi, uldar endokrin, ya’ni ichki sekresiyabezlari deyiladi. Ular birgalikda endokrin va gumoral sisteman tashkil qilishda ishtirok etadi.
Endokrin bezlarning ekzokrin bezlardan asosiy morfologik farqi shundaki, Yuqorida qayd qilib o’tilandek, sekretini, ya’ni gormonini ekxokrin bezlar kabi chiqaruv kanachalariga emas, balki bevosita qon, limfa tomirlariga va orqa miya su Yo’qligiga chiqaradi.
Ekdokrin bezlar evoliyusion rivojlanish davrining so’nggi bosqichlarida paydo bo’lgan organlarga kiradi va ko’p hujayrali organizmlarning ko’pchiligida uchramaydi. Faqat bo’g`im oyoqlilar va umurtqalilarda ular Yo’ksak darajada rivojlangan bo’ladi. Umurtqali hayvonlarda quyidagi ichki sekresiya bezlari farq qilinadi: gipofiz, epifiz, ayrisimon bez, qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi, me’da osti bezining endokrin qismi, ya’ni Langergans orolchalari, buyrak usti bezlari, jinsiy bezlarning endokrin qismlari va yo’ldosh shular jumlasidandir.
Endokrin bezlar uncha yirik bo’lmasa ham, lekin ular o’ziga mustaqil bo’lib, organizm uchun juda zarur gormonlar ishlab chiaradi. Bez gormonlari organizmda moddalar almashinuvi, rivodlanish va o’sish, jinsiy balog`atga yetish kabi muhim jarayonlarda ishtirok etadi va ularni jadallashtiradi. Morfologik tuzilishiga ko’ra, ular xujji boshqa organlarga o’xshab, tashqi tomondan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan kopsula bilan o’ralgan. So’ng bu to’qima bez ichiga o’sib, o’zi bilan qon tomir va nerv sistiyemasini olib kiradi. Shuni ham aytish kerakki, endokrin bezlar boshqa organlarga nisbatan qon tomirlarga boy, shu tufayli ham ular qonni o’zidan ko’p o’tkazadi. Ularda har bir granulosit hujayralar atrofida kapilyar to’qimalar o’tgan bo’lib, ular o’z gormonini bevosita shu kapillyar tomirlarga chiqaradi.
Ekdokrin bezlar organizmning ko’p qismida joylashgan. Ular embrional rivojlanish davrida embrionning uchala varag`ida (ektoderma, entoderma va mezldermadan) hosil bo’lgan.
1. Ektodermadan hosil bo’ladigan bezlar. Bular o’z navbatida: a) nerv sistemasi bilan birga bitta pushtadan kelib chiqadigan bezlarga (bularga boshoyoq lilarning optik bezlari, umurtqalilarning buyrak usti bezining mag`iz, ya’ni adrenal qismi kiradi) va b) ektodermaning boshqa qismlaridan hosil bo’ladigan bezlarga (umurtqalilarda adenogipofiz bezlari) farq qilinadi.
2. Entodermadan hosil bo’ladigan bezlar. Bularga qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi, me’da osti bezining endokrin qismi kiradi.
3. Meodermadan hosil bo’ladigan bezlar. Bularga buyrak usti bezining po’stloq qismi bilan jinsiy bezlar kiradi.

Sekresiya tiplari. Ma’lumki, yuqorida tashqi va ichki sekretor bezlar har xil sekret va gormon ishlab chiqarish xususiyatiga ega ekanligi haqida gapirildi. Bez hujayralari ichidagi muskulot qanday yo’l bilan hujayra tashqarisiga chiqarib beriladi? Bu hodisani hozirgi vaqtda uchga bo’lib o’rganishrasm bo’lgan, merokrin, apokrin va golokrin sekresiya tiplari shular jumlasidandir.

Merokrin tipda sekresiya qiladigan bezlarning sekretor hujayralarida morfologik o’rganishlar bo’lmaydi, ya’ni belarning bir butunligi o’zgarmaydi. Hujayra ichida tomchi yoki dona shaklida yig`ilgan sekretlar hujayra tashqarisiga oddiy yo’l bilan chiqariladi. Bunga misol qilib, bir hujayrali qadahsimon bezlarni olish mumkin. Ularning apikal qismida kichkina teshikcha bo’lib, be teshikcha orqali sekret tashqariga chiqariladi.
Apokrin tipdagi sekresiyada hujayra qisman morfologik buzilishga uchraydi. Bunga hujayra ichida sekret apikal qismiga yig`ilib, uning Yo’zasida yirik-mayda pufakchalar hosil qiladi. Ularning ichi sekretga to’la bo’lib, pufakchalar hujayradan uzoqlashgan sari pastki qismida membranalar bir-biriga yaqinlashib tutashadi va o’zaro bitishadi. Natijada pufakcha hujayradan ajralib yoriladi va muskuloti tashqariga chiqadi. Hujayralardan hosil bo’ladigan bundaymorfologik o’zgarishlar ular uchun normal fiziologik hodisa hisodlanadi. Apokrin tipida sekresiya qiladigan bezlarga sut bezlari, ter bezdari, qalqonsimon bezlar kiradi.
Ye.A. Shubnikova (1981) apokrin tipdagi sekresiyani makroapokrin va mikroapokrin tipga, yana ikkiga ajratadi. Makroapokrin tipdagi sekresiya, odatda, yorug` maydonli mikroskopda ko’rinadi. Hujayraning bo’sh turgan Yuqori qismida o’simtalar hosil bo’lib, keyinchalik ular uzilib tushadi. Natijada hujayraning bo’yi pasayib qoladi. Mikroapokrin sekresiya tipi esa elektron mikroskopda ko’xatiladi. Bunda mikrovorsinadarning kengaygan uchi hujayradan uzilib tushadi.
Golokrin tipda sekresiya qiladigan bezlarning hujayralari tamoman nobud bo’lib, sekretga aylanib ketadi. ularning o’rnini bo’linish yo’li bilag hosil bo’ladigan yosh hujayralar to’ldirib boradi. Bunga teridagi yog` bezlari misol bo’ladi.(2-rasm).
2-rasm