Rahmanova z

Epiteliy to’qimasi hujayralarining maxsus strukturalari

Organizmning tarixiy rivojlanishi davrida turli fiziologik vazifalarni bajarishga moslashish natijasida hujayralar shaklini va ichki tuzilishini morfologik jihatdan unga muofiq ravishda o’zgartiradi, deb yuqorida aytib o’tilgan edi. Bunday o’zgarishlarni organizmning har xil qismlarida uchraydigan epiteliy hujayralarida yaxshi ko’rish mumkin. Bu hujayralarning ko’pchiligada turlicha maxsus strukturalar hosil bo’lgan. Bular hujayra sitoplazmasining differesiyalanishi (tabaqalanishi) natijasida paydo bo’lib, o’ziga xos fiziologik vazifalarni bajarishga moslashgan. Epiteliy to’qimasi hujayralarida uchraydigan bunday maxsus strukturalarga: mikrovorsinkalar, kiprikchalar, xivchinlar, patsimon o’simtalar va tanofirillalar kiradi.

Mikrovorsinkalar - mayda sitoplazmatik o’simta bo’lib, hujayraning apikal qismi yuzasida joylashgan, shakli silindrsimon, uchi yumaloq, ya’ni gumbazsimon bo’ladi. Har bir hujayrada bunday mikrovorsinkalarning soni 1000 taga yaqin bo’ladi. Ularning uzunligi taxminan 1,1 mk, diametri 0,1 mkg ga teng. Har xil hujayralarda turlicha uzunlikda va turlicha sonda bo’ladi. Ularni faqat elektron mikroskopda kuzatish mumkin. Ichak epiteliysi mikrovorsinkalari yig`indisi so’ruvchi jiyak yoki kutikulani hosil qiladi. Mikrovosinkalar asosan jadal ravishda so’rishi kerak bo’lgan organlarning epiteliy yuzalarini (ichak, buyrak kanallari yuzalarini) qoplab turadi. Me’dada parchalangan ovqat moddalari ichaklarga tushganida mikrovorsinkalar tekislanib yoziladi, natijada ularning so’rish yuzasi 30 baravragacha kattalashadi. Ovqat moddalari qon tomirlaga so’rilagandan keyin vorsinkalar o’z holatiga qaytadi va avvalgi hajmini egallaydi. Ichak epiteliysining 1 mm<sup>2</sup> ta mikrovorsinka bo’ladi. Har qaysi mikrovorsinka ichida submikroskopik kanalchalar bor. Bu kanalchalar faqat mikrovorsinkalarning oziq moddalarni so’rish yuzasini kengayishini ta’minlamay, balki ularning o’ziga xos “g`ovakligini” ham ta’minlaydi.
Bundan tashqari, mikrovorsinkalar bag`rida ovqatning yetarli darajada parchalab so’rilishini ta’minlaydigan ayrim fermentlar bo’lib, ular murakkab birikmalarni parchalab oddiy yirikmalarga aylantiradi. Natijada yetarli darajada parchalangan ovqat hujayra membranalardan bemalol o’tib, qon tomirlarga tushadi. Mikrovorsinkalarning yana bir xususiyati parchalanmaydigan va organizm uchun kerak bo’lmagan ayrim mikroorganizmlarni qonga o’tkazmaydi, ya’ni u to’siq (baryer) vazifasini ham o’taydi. Bunday epiteliy bir qavatli, bir qatorli silindrsimon mikrovorsinkali epiyetily deyiladi.