Rahmanova z

Kiprikchalar tashqi ko’rinishidan mayla tukchalarga o’xshagan bo’lib, tebranuvchi epiteliy hujayralarning apikal qismi yuzasini qoplab turadi. Ularning soni 250-300 taga yetadi. Kiprikchalar xuddi protoplzamatik o’simtalarga o’xshab, tashqi tomondan hujayra apikal qismidagi membrana bilan qoplangan bo’ladi. Kiprikchalarga o’ziga xos morfologik tuzilishga ega. Ularning ko’ndalang kesimi mikrokopda ko’rilganda markazida bir juft, periferik qismida esa 9 juft mikronaychalar borligi aniqlangan. Elektron mikroskop yordamida o’rganilganda ular hujayra sitoplazmasining apikal qismida joylashgan bazal tanachalar bilan bevosita tutashganligi ma’lum bo’ldi. Kiprikchalarning uzunligi bo’ylab mikronaychalar o’tgan bo’lib, ular ko’ndalang kesimining o’lchami 200-250 A ni tashkil qiladi. Mikronaychalarning ikkitasi, odatda, kiprikchaning o’rtasida, qolgan 9 jufti chekka qismida joylashgan bo’ladi.
Ayrim umurtqasiz va tuban hayvonlarda bazal tanachalar tolachalar hosil qilib, ular yig`indisi epiteliy hujayra sitoplazmasining ichki qismida qilpillovchi kiprikchalar ildizini hosil qiladi. Odatda, kiprikchalar uzluksiz tez harakatlanib turadi. Kiprikchalarning ana shu harakati-tebranish xususiyati tufayli ular bir qavatli, ko’p qatorli kiprikli prizmasimon yoki qilpillovchi epiteliy deyiladi. Kiprikchalarning asosiy vazifasi: nafas yo’llaridagi havoni tozalab, ilitib berishdan, havo bilan kirgan yot zarrachalarni tutib qolishdan iborat. Ular uzlukiz harakatlanib turishi tufayli epiteliy yuzasiga chiqib turgan suyuq moddalar bir tomonga oqadi. Jinsiy yo’llarda esa jinsiy hujayralarning harakatini ta’minlaydi.
Xivchinlar ayrim umurtqasiz hayvonlardan ignatanlilar, yelka oyoqlilar va bosh skeletsizlarning ovqat hazm qilish sistemasi epiteliysini tashkil yetuvchi hujayralarning apikal yuzasida bittadan o’simtasi bo’lib, bu epiteliy bir qavatli, bir qatorli xivchinli prizmasimon epiteliy deb yuritiladi. Yuqori tabaqalangan umurtqali hayvonlarning spermatozoidining harakat organi ham xivchinlarga kiradi. Xivchinldarning o’ziga xos vazifasiga qaramasdan, morfologik tuzilishi kiprikchaplarga o’xshaydi. Epiteliy kiprikchalari hamda xivchinlarning ko’ndalang kesimi elektron mikroskopda ancha yaxshi o’rganilgan. Natijada ular tarkibida adenozintrifosfatoza fermenti ko’p bo’lishi aniqlangan. Ma’lumki, bu ferment umurtqali hayvonlarning muskul tolalarida ko’p uchraydi va ularning qisqarishini ta’minlaydi. Albatta, spermtozoid hujayralarning harakati faqat adenozintrifosfatoza fermentiga bog`liq bo’lmaslan, balki boshqa kompleks ta’siriga ham bog`liq. Masalan, sperma suyuqligi tarkibidagi moddalar shunday ta’sir ko’rsatadi. Xivchinlar qaysi hayvonda, qayerida bo’lmasin, ular kiprikchalar bilan bir xil tuzilgan bo’ladi.
Agar ichak epiteliysi elementlari qiyosiy o’rganiladigan bo’lsa, aytishimiz mumkinki, harakatlanmaydigan kovakichli hayvonlarning ovqal hazm qilish yo’li epiteliysining hujayralari ikki xil tuzilgan bo’ladi, ba’zilarining hujayralari baland bo’lib, xivchinlari bo’ladi, boshqalarining hujayralari pastroq bo’lib, ularning ham xivchini bo’ladi, ammo shu bilan birga ichi sekretor kiritmalar bilan to’la bo’ladi. Bo’yi baland hujayralar so’rishni va hujayra ichki hazmini amalga oshirsa, bo’yi pastroq hujayralar sekretor vazifasini o’taydi. Boshqa xil kovakichli chuvalchanglarning ichak epiteliysi kiprikli. Binobarin, turli xil chuvalchanglar sinfiga mansub hayvonlarning so’ruvchi epiteliysi bir-biridan shu tariqa bir oz farq qiladi.