Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Ham xayli Bani Asada voli,
Yuz xayli Bani Asadcha moli (9, 128). Laylining otasiga ma'qul kelgan jihat ham Ibn Salomning ana sha
nufuzi, molidir. Doston voqealarining keskin tus olishi Ibn Salom sovchilarining katta sova-salom bilan Layli mansub xonadonga kelishidan boshlanadi.
Qaysdagi ishq jununi kun sayin emas, hatto, soat sayin ortar edi. Qabila oqsoqollarining maslahati bilan Qays islom olamining muqaddas sajdagohi-Ka'baga olib boriladi. Muborak va muallaq mjizaviy tosh-«hajar ul-asvad» qarshisida Qays Yaiatganga munojot qilib, z «dardi»ga shifo tilashi lozim edi. Qarang, Qays Egamdan nimalarni iltijo bilan sraydi:
Knglumga fazo harimi ishq et, Jonima izo nasinii ishq et! Ishq isidin et damimni musfakin. Ishq tidin et yuzumni rangin!.. Jonima sol ul sharorani ham, Boshima ur ushbu xorani ham. Knglum am ila tq ayla, yo rab! Jshq ichra meni yq ayla, yo rab! Derlar manga: «Isfaqni unutil, Layli amidin kanora tutg'U». Alloh, Alloh bu ne sz lay, Ul qavma Tengri uzr qlay... Layli ishqin tanimda jon qil, Layli shavqin ragimda qon qil. Dardini najotim et, Ilohi, Yodini hayotim et, Dohi! (9, 145-146).
Majnunning ushbu munojoti oyaviy mazmuni, ishqqa blgan baland mas*uliyati jihatidan Farhodning Xusrav bilan qilgan munozarasiga juda yaqin turadi. Alisher Navoiy qalami bilan nash'-u namo topgan bu yuksak e'tiqodli oshiqlarning ma'naviy-ma'rifiy olami boy. Ular shunchaki bulhavas oshiq emas, balki xudoboxar, sabr-u bardoshii, hayo va iboni, shar'iy axloq talablariga rioya qilishni bir lahza ham unutmaydigan, iymon-e'tiqodi butun insonlardir. Ulu shoir kitobxon qaibida shubha uyotmaslik maqsadida ularni tanho qoldiradi, dil rozini aytish uchun shart-sharoit hozirlab beradi. Biroq sevishganlarning barcha sa'y-u harakatlari ruhiy-ma'naviy muloqot doirasidagina qolib ketadi. Na Farhod va na Majnun faoliyatida odobsizlik, jismoniy yaqiiilashishga mayl alomatlari, shariati islomiya ahkomlariga xilof harakatlar kzga tashlanmaydi. Aniqroi, shar'iy axloqiy talablar
uJami ma'lum nuqtaga tortib turadi. Shuningdek, qanoat va qone'Iik tamoyillari ham borki, Farhod-u Majnunlar unga qafiy rioya qiladilar. «Layli va Majnun» dostonida «Farhod va Shirin»dagi Shopurni xotiiga keltiruvchi bir timsol mavjud. Tri, ularning mavqe va ijtimoiy hayotdagi rni birday emas. Shopur — Eron farzandi, u jahongashta tijoratchi, dunyo kezgan, yurt krgan «base achchiq-chuchuklarni» boshidan kechirgan inson. Muhimi, u faqat pul topish, uni sanash va mmay foyda izidan quvuvchi, ma'naviy olami qashshoq kimsa emas. Shopur—ma'rifatli, fahm-u farosati joyida blgan shaxs. U z va zgalar qalbi ila sirlasha oladi. Shuning uchun u Farhodni zi uchun kashf qiladi, uning qalbi tubida pinhon darddan ogoh bla oladi. Shunday jasur, hozirjavob, hunarli insonga madad qiini chzishni zi uchun sharaf hisoblaydi. Farhod va Shopurdagi ma'naviy-ma'rifiy uyunlik ularni shu qadar yaqinlashtiradiki, natijada bu ikki birodar yagona maqsad ylida birday xizmat qiladi. Shopur tabiatida Axiy («Sab'ai sayyor»dagi birinchi hikoyat qahramoni)ga xos fazilatlar namoyon bladi. «Layli va Majnun»da Navfal shunday qiyofada kzga tashlanadi. Awalo, mushohada qilib kraylik, Shopur, Navfal, Axiylarning voqealar tqimasiga olib kirilishi hayot haqiqatiga rost keladimi? Ular sun'iy ravishda ylab topilgan tqima timsollar emasmi? Dadil javob berish mumkinki, ushbu qahramonlar zlari mansub asarlarda faoliyat krsatmasa, sha dostonlarda norasolik, kemtiklik yuz berardi va sha badiiy yaratmalarning adabiy-ma'rifiy qadri bu qadar yuksakda blmas edi. Xalqiyatda «ahli dard» degan ibora mavjud. Uning paydo blishi esa tasodifiy emas. Dard bor joyda uni his etuvchi, himmat qlini chzuvchi insonlaming blishi shak-shubhadan xolidir. Fikrimizcha, shanday zaminda «ahli dard» iborasi tuilgan. Navfal ana shunday ahli dardlardan biri edi. U tasodif bilan sahroda jonivorlar bilan sirlashib, qalbiga taskin berib yuigan Majnun bilan uchrashib qoladi. Navfal -z ma'naviy olamiga ega sarkarda. U faqat nayzabozlik qilish, qilich chopishni emas, insonlar qalbiga quloq tutishni ham biladi. Qaysning tashqi krinishi uni hayratga soladi. Biroq u bilan muloqot jarayonida Navfal uchun juda kp sohalajga oydinlik kiritiladi. Sarkardaning Qaysga doir tasawuri ijobiy tomonga zgaradi. Ayniqsa, Qaysdagi boy ma'naviy-rna'rifiy olam Navfalni hayratga soladi va unda shunday dardmand (ishq dardiga giriftor), bama'ni yigitga madad berish istagi tuiladi. Navfal Laylining otasiga murojaat qiladi, uni ylga solmoqchi, murosaga keltirmoqchi bladi. Biroq sarkardaning bunday savobli
urinishlari hayf ketadi. Tabiiyki, muloqotda malubiyatga uchragan shijoatli Navfal jismoniy kuchga tayanmoqchi bladi. Sarbozlari bilan Laylining otasiga qarshi jangga hoziriik kradi. U Layli mansub qabilani, uning sardorini kuch bilan taslim qilish maqsadida qurol ishlatish payiga tushadi. Ishqday daxlsiz insoniy tuyuning zravonlik qurshovida qolishi va uning shu yo'1 bilan hal etilishi Alisher Navoiyga ma'qul emas edi. Biroq asaiga sha voqealar tasvirini kiritmaslik ham tabiiylikka xilof bIardi. Shuning uchun ulu shoir ana shunday tang vaziyatdan chiqishning xolisona va tinch yllarini izlaydi. Dostonga kiritilgan tush manzarasi tasviri ana sha ijodiy izlanishlarning samarasidir.
Asardagi tasvirga kra, Majnun tushida Laylini kradi. Layli o⁽z sevgilisiga xabar beradi: «Agar Navfal qabilamiz (Hay qabilasi) ustiga qshin tortsa, otam meni o'ldirmoqchi». Bu shum xabar Majnunga yashinday ta'sir qiladi va u Navfal huzuriga boradi. Majnunning iltijolari tufayli sarkarda jang qilish fikiidan qaytadi. Lekin u Majnun bilan mutlaqo xayrlashib ham ketmaydi. Sarkarda Navfal jmardiarcha yo'1 tanlaydi. zinirig byga yetgan qizini Majnunga nikoh qilib bermoqchi bladi. Shunday qiiib, bir kechada bir yoqda Layli va Ibn Salomning, ikkinchi tarafda esa Navfalning qizi va Majnunning nikoh tylari blib tadi, Muhimi, har qanday vaziyatda ham Alisher Navoiy o*z qahramonlarini himoya qiladi, ular pokligiga ozor yetkazadigan barcha urinishlar oldini olish, bartaraf qilishning tabiiy, ishonarli omillarini topadi. Nikoh to^ylari bolib tadi, biroq Alisher Navoiy talqinidagi qahramonlarning pokligiga qilcha blsin, xalal yetmaydi. Navfalning qizi bilan Majnun tanho qoladiiar. Kelin Qaysga iltijoli nazar tashlab, z sevgilisi borligi va otasi irodasiga qarshi faorolmay, tyga rozi blganligini ma'lum qiladi. Ayonki, o*zi ishq tida yonayotgan Qays Navfal qizining irodasiga zid borolmas edi. U sha lahzadayoq kelinga taloq-rozilik berib, zi Najd toiga qarab yo'1 oladi. Ibn Salom va LayJilarning mushkuli ham ana shunday ishonarli darajada hal etiladi. Kuyovning xafaqon xastaligi bor edi. Orausining ushalis3ii va ty shodiyonaiaridan kproq ichib qyganligi sababli Ibn Salomning sha ka^ali jazaba qiladi. U husiisizlanib yotib qoladi. Fursatdan foydalangan Layii kelin libosida uai tark etadi. Shu tariqa Layli va Majnimlarnmg pokizaligi saqlab qoliuadi. Asar xotimasida jisman birlashish baxtiga muyassar blmagan oshiq-u ma'shuqalar ruhan shimday baxtga erishadilf r.
Alisher Navoiy ikki sevishgan qalb sohiblarini yana sha qoronu tun qynida uchrashtiradi. Layli Ibn Salomning notobligi tufayli dashtga
AJisher Navoiyning «Sab'ai sayyor» (Y yetti musofir, sayyoq) dostoni ulu shoir «Xamsa»si tarkibidagi masnaviylardan tuzilishiga Jcra tubdan farq qiladi. Dostonning tuzilishi «Ming bir kecha», «Ttinoma» asarlari singari blib, uning boblari voqea ichida voqea tarzida joylashtirilgan. 1484 yilda ulu shoiming z e'tirofiga kra bor-yo'g*i tit oyda yakunlangan dostonning hajmi besh ming bayt atrofidadir. Bahrom Gr va uning ma'shuqasi Diloromning sevgi sarguzashtlari asarning qoliplovchi, y yetti iqlim ylidan keltirilgan y yetti musofirning y yetti rangdagi qasrda ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-falsafiy muammolardan bahs etuvchi voqealari qoliplanuvchi hikoyatlardir.
Asarning bosh qahramoni Bahrom Sharq xalqlari adabiyotida juda ko^vp murojaat etilgan an'anaviy obrazlar sirasiga mansub. Uning zamiri qadimiy mifologiyaga borib taqalishi bilan bir qatorda, tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Sosoniy hukmdorlardan Varaxran V (hukmronligi 418-438) bilan ham boliqdir. Alfsher Navoiy «Tarixi muluki Ajam» asarida Bahromning gr (xachir) oviga mayli kproq blgani uchun xalq orasida «Bahrom Go'j> laqabi bilan tanilganligiiii :'tirof etadi. Shuningdek, muallif Bahromning shijoatliligi, jasurligi bilan aloqador tarixiy malumotlarnj ham keltlradi. Unga kra, Sosoniy hukmdor Yazdijurd vafot etgach, undan zulm krgan arkoni davlat mamlakatni uning li Bahromga topshirishni istashmaydi. Ardasher naslidan Kisro nomli kishini taxtga tqazadilar Bimdan xabar topgan Bahrom Nmon bilan Yazdijurd saltanatini egallashga harakat qiladi, Arkoni davlatga uning uchun toj-u taxt ota meros ekanligim ta^kidiaydi. Bahrom va Kisro rtasida talosh bIgan saltanat tojini ikki och arslon orasiga qyishga va bu ochofatlarni mahv etgan qaliramon marnlakat x>dshohi blishiga qaror qilinadi. Kisro bosh salomatiigini animat tilib bu ishdan voz kechadi. Bahrom esa arslonlarm halok qilib mamlakat .ojini boshiga kiyadi va adolatli siyosat yuigizadi (Alisher Navoiy. Asarlar. Tn besh tomiik. 14-tom, Toshkent, 1967, 218-bet).
Bahrom Gr haqidagi rivoyat va afsonalar hamda tarixiy nanbalardagi malumotlardan Jjodiy foydalangan taniqli fors-tojik shoiri Vbulqosim Firdavsiy yozma adabiyotda ilk bor shu mavzuga bag*ishlangan ioston ijod etdi. Shoir «Shohnoma»si tarkibidan rin olgan ushbii isarda Bahromning shohligi tarixi va u bilan boliq juda kplab afsona lamda rivoyatlar zining badiiy talqinini topgan. Doston muallifi asarda Jahromiii nihoyatda shavkatli va adolatli podshoh, vatanparvar bahodir, lahlavon va mohir ovchi sifatida tasvirlash bilan biiga uning aysh-
ishratga mayli yuksakligi hamda qahr-azabi quyushqonidan chiquvchi dahshatli shaxs ekanligini ham badiiy ifoda etadi. Dostondagi shok qalamida badiiy sayqallashtirilgan eng mashhur lavha - Bahromning Munzir tomonidan unga hadya etilgan kanizak xushovoz xonanda Ozoda bilan ovga chiqishidir. Shoh Bahrom zining kiyik ovlashdagi san'atini kz-kz etish maqsadida Ozodadan qarshisidagi jonivorlarni qanday olishni sraydi. Ozoda tomonidan qyilgan shartga kra, u ota kiyikning ikki shoxini q bilan kesib tashlab uni ona kiyikka, ona kiyikni esa q otib ota kiyikka aylantirmoi, shuningdek, keyingi kiyikning oyoini q bilan uning quloiga bolamoi lozim edi. Shoh Bahrom Ozodaning shartlarini qoyil maqom qilib bajaradi. Biroq kanizak uning mohirligini olqishlamagani uchun uni ot bilan toptab ldiradi.
Ulu ozar shoiri Nizomiy Ganjaviy «Panj ganj»ining trtinchi dostoni «Haft paykar» («Y yetti go'zal»)da ham Firdavsiy asaridagi singari ov lavhasi qalamga olinadi. Bundagi kanizakning nomi Fitna bIib, u Bahromga faqat kiyikning oyoini uning quloiga bolashni shart qilib qyadi. Amir Xusrav Dehlaviy «Xamsa»sidagi «Hasht behisht» («Sakkiz jannat») dostonida esa Bahromning kanizagi sifatida tanitilgan Dilorom ov choida ota kiyikni ona kiyikka, ona kiyikni esa ota kiyikka aylantirishni talab etadi. Har ikkala ijodkor asaridagi kanizak obrazi marurligi bois jazolansa-da, limga hukm etilmaydi. Oradan ancha vaqt tgach, ular Bahrom bilan qayta topishadi. Nizomiy Ganjaviy dostonining asosiy qismi Bahromning tuilishi bilan boshlanadi. Shoir zolim ota Yazdijurddan yaxshi farzand tuilishi mumkinligi, buning hammasi tarbiyaga borib taqalishiga e'tiborni qaratadi. Dastlab Nmon, keyinchalik uning li Munzir tarbiyasini kigan Bahrom adolatli hukmdor blib yetishadi. Xusrav Dehlaviy «Hasht behisht» dostonining asosiy voqealarini Bahromning taxtga chiqishi lavhasi bilan boshlaydi. Shoir Bahrom Gr haqida sakkizta hikoya szlashni muhim deb biladi. Hikoyalar hind folklori namunalari asosida ijod etilgan bo*lib, ulardagi ktarinki ruh, baytlarning badiiy san'atlar bilan mohirona ziynatlanganligi quvchiga estetik zavq baishlaydi. Alisher Navoiy zamondoshlaridan Ashraf Maroaviy «Xamsa»si tarkibida ham Bahrom Gr sarguzashtlariga baishlangan «Haft avrang» («Y yetti taxt») nomli doston mavjud. Asarni qiyosiy rgangan taniqli adabiyotshunos S.Hasanov quyidagi umumlashma-xulosalarini bayon etadi: «Ashrafning «Haft avrang» asari alohida syujet va kompozitsion tuzilishga ega blib, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy va Alisher Navoiy dostonlaridan

keskin farq qiladi. Kplab shoirlarning tatabbu'si uchun asos blgan Bahrom va Ozoda haqidagi afsona esa asarda o⁽z aksini topmagan. Buning asosiy sababi, yuqorida aytganimizdek, Ashraf ana shu afsona asosida Bahromning z kanizagiga blgan muhabbati haqida asar yaratishni o*z oldida maqsad qilib qymaydi. U odil shoh Bahrom haqida doston yaratmoqchi. Shuning uchun ham Bahromning kanizagi bilan ovda blib tgan voqealarga Ashraf txtamay, Bahrom tarixiga e'tibor beradi» (Hasanov S. Navoiyning y yetti tuhfasi. Toshkent: G*. ulom nomidagi Nashriyot matbaa birlashmasi,1991,39-bet).

Alisher Navoiy ulug* salaflari asarlarini teran iganib zining ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-falsafiy qarashlarini dostonda ifodalash niyatida an'anaga sodiq qolgan holda, yangicha ruhdagi doston yozishga intiladi. Ulu shoirning bu sa'y-harakatlari dostonning nomlanishidanoq ko*zga tashlanadi:
Lutf bu nazm aro baoyatdur, araz ammo yeti hikoyatdur. Chunki qoyil yeti musofir edi Ki, alar sayr ishiga mohir edi. Bldi chun bu raqam ishi tayyor, Qydum otini «Sab'ai sayyor* (10, 409). Buyuk sz san'atkorining asar xotimasidagi e'tirofiga ko*ra, ushbu doston kp qirrali ma'no va mazmun bilan boyitilgan blib, undagi asosiy maqsad y yetti hikoyatda z ifodasini topgan. Buning sababi ijodkor tanlagan hikoyat szlovchilar sayr-u sayohat ishiga mohir blgan, dunyo kigan musofir-darveshlardir. Shu bois doston ijod etilgach, shoir uni «Sab'ai sayyop> - y yetti kezuvchi, sayr qiluvchi deb nomlaydi.
Alisher Navoiy «Sab'ai sayyor»ining yana bir ziga xos muhim jihati qoliplovchi hikoya sanalgan Bahrom va Dilorom ishqiy sarguzashtlarining y yetti hikoya bilan san'atkorona bir butunlik hosil qilishida namoyon bladi. Unga kra, aysh-ishrat, mayxrlik va ovga berilgan shoh Bahrom dashtda musawir Moniyni uchratib qoladi. Moniy Xojasi chang chalishda mashhur blgan parichehra Diloromni Xitoy davlatining bir yillik xiroji evaziga sotmoqchi ekanligini aytib, shohga kanizakning suratini krsatadi. Bahrom suratni krib qizga oyibona oshiq blib qoladi va Xitoy mulkiga odamlarini yuborib bir yiilik xiroj evaziga Diloromning vasliga erishadi. Bahrom mahvashi bilan birga ov qilar, uning qlidan boda ichar, changda yoqimli

namalar chalgan suyuklisining san'atidan zavq-shavqqa tlar, Xullas, vaqtini xushnudlik va baxtiyorlik bilan tkazar edi. Shu tariqa shoh Bahrom mamlakat, sipoh ishini unutadi, el-ulus ungamalomat qila boshlaydi. Yaqinlari shohni bu kngilsizliklardan voqif qilishadi. Hukmdor Dilorom singari parichehralar vasliga erishish uchun podshohlik vosita ekanligini ylab «tarki ishq etgali» bahona qidira boshlaydi. Mahvashi bilan ovga chiqqan shirakayf shoh qarshisida hozir blgan kiyikni qanday otishni undan sraydi. Dilorom kiyikning ikki oyoini band etib, keyin uni bizlashni taklif qiladi. Bahrom otgan dastlabki q kiyikning bir oyoidan tib ikkinchisiga qadalishi natijasida ljaga tuzoq qyiladi. Keyingi q bilan shirakayf hukmdor kiyikni bizlaydi. Bahrom sevgilisidan maqtov kutadi, biroq Dilorom bir ish bilan muntazam shuullanishning natijasi shunday bIishini bildiradi. Shoh azablanadi. Uning holatidagi zgarishni krgan Dilorom misol tariqasida zi chang chalganida, barchaning hushi oib qolishini aytadi. Hukmdorning qahr-azabi yanada alangalanadi va sevgilisining boshini kesishni buyurmoqchi bladi. Biroq atrofidagilarning ayol kishiga ti ktarish mumkin emasligini ma'Ium qilishi Diloromning joniga oro kiradi. Bahromning bo*yrui bilan Diloromni z sochlariga bolab dashtga tashlab ketadilar. Saroyga qaytib tong ottirgan shoh ma'shuqasini sraydi. Blib tgan voqealardan xabar topgach, qilmishidan iztirobga tushadi, hatto, zini ldirmoqchi bladi, biroq shohlik ururi yo'1 qymaydi. Bahrom zini idora etolmay ikki kun hushsiz yotadi. ziga kelgach, Diloromni izlashga tushadi. Shoh sahrodan sevgilisining na ligini va na tirigini topa oladi. Chodir qurib sha yerda tunashga tri keladi. Bahrom dahshatli tunni Diloromning siymosini kz oldiga keltirgan holda cheksiz sahro va uzun tun baridagi chodirda tkazadi. Hukmdor sevgilisini qmsaydi, vijdon azobida qiynaiadi, zini-zi urib ingraydi, nihoyat, tongga yaqin hushidan ketadi. Bahromga tobe shohlar va beklar sarosimaga tushib ulu hukmdorni shahardagi bir boqqa olib keladilar. Uning muhlik- halok qiluvchi ishq, zolim firoq azobidan jismu aqli omon qolmaydi: