Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Kini yluqsa, manga keltursunlar,
Baytul—axzonima etursunlar.
Kim, necha nukta oshkor desun,
Sarguzashtin fasonavor desun (10, 140-141). Shoh Bahromning bu farmoni oliysi ijro etildi va dunyo krgan, olam bylab takror safar-u sayohatlarda blgan jahongashta musofir uning huzuriga keltiriladi. Ana shu musofir Bahromga Axiy va Fanuxlarning ibratli hayot sarguzashtlari haqidagi qissani szlab beradi. Sarandib poytaxti blgan, Hind-u Xitoy va Kashmiiga qadar hukmi tadigan davlat podshohi Jasratxon qirq yildan ziyodroq hukmronlik qilgan, yoshi saksondan oshgan, adl-u amniyat ylini tutib saltanat suigan inson. Shohning behisob boyligi, farovon mulki, havas qilgudek, taxt-u baxti bor. Ammo knglidagi yagona armoni-taxt vorisligini ta'min etuvchi tarzandi yq. Jasratxonning munojot-u iltijolari ijobat blib, keksaygan cholarida Farrux ismli o*il kradi. Shahzodalaiga xos tarbiya krib karnolga etgan Famixga keksa va donishmand otasi mamlakat taxttni ishonib topshkishni ixtiyor etgani asarda quyidagicha tasvir etilgan:
Yoshi seksona tegru yetmish edi,
Kngfidin umr zavqi ketmish edi.
Istar erdi tirikligida zi,
Yorumoq o*z charoi biria ko*zi,
lia mulk-u taxt-u tojin ham,
Hind moUn, Xito xirojin ham,
Berlbon yuz tafoxxur aylar edi.
Lek Farrux taaafflir aylar edi (10,142-143). Dostori muallifiniiig mayli Farnix tarafida. Shuning uchun uni himoya qiSadi. Farruxniiig qalbi saltanatni xushlamay turibdi, Uning faqrga moyilligi balaitid, Faqr-saltanatning ziddi. Xoksorona turmush, jismoniy-botiniy tahorat, ma'iifat zinapoyalari orqali haqiqatning nurli olamiga klrib borish—faqr y'lining bekatlaridir. Farrux tabiatida shunday ishtiyoq makon tutdi. Faqr — tariqat ostonasi. Tariqat esa ishqning kuydiruvchi olovlarida jizariak blib, poklanish, ma'rifat sharobidan saraishiik orqali qalban-ruhan asliyatga qaytishdir. Ana shu jarayon badiiy asarlarda turfa ramziy-majoziy manbalarda namoyon bladi. Ma'shuqa vasli qo'1 ostidagi buyum, dkondagi mato emas. Shundan-da, kimdir unga yetadij kimgadir u mutlaqo nasib qilmaydi. Alisher Navoiy Farruxni

ana shunday murakkab, oyat ziddiyatli bir olam bilan yuzlashtirib

qyadi. Tunlardan birida Farrux tush kradi. U olamon oqimida suzib
yuribdi. Katta tuya, uning ustida trt tomondan qora parda bilan ralgan
taxtiravon. Osmon gumbazini eslatuvchi taxtiravon trt tarafga mushk-
u anbarning muattar hidlarini anqitib tmoqda. Bexosdan ktarilgan
shamol tufayli qora parda ktarilib, quyoshday shu'la sochuvchi
sohibjamolninqiyofasi krindi. Ayni manzara Farruxning sabr-u
qarorini oldi. Noz uyqu quchoidagi quloqiariga «Bu yer Quddusdur»-
szlari kiradi. Uyonib ketgan Farrux mhiyatidagi inqHobiy zgarishlar
ana shu nuqtadan boshlanadi. Ulu shoir z suyukli qahramonini
saroy doirasidan, toj-u taxt tashvishlaridan «yulib oiib» katta va oddiy
insonlar hayoti qa'riga otadi. Albatta, Farrux uchun bu azobi alim,
Biroq ulu shoir uni oldindan shunday tirikchilik tarziga tayyorlaydi.
Bunday jarayonning ibtidosi faqr ylinmg intihobida kringan edi.
Faqr-ozga qanoat, dabdaba-yu hasham, kibr-u havo, birovlar
mehnatidan foydalanish kabi holat—hodisalardan saqlanishdir. Faniix
dunyo krish bahonasi bilan otasidan nsxsat oladi. Biroq u tanho
emas. Atrofida mulozimlar, sarbozlar, xizmatkorlar... Ayni jihatlar ishq
yliga ziddir, chunki ishq mardlikni, mayl-xoxishni, tarafayn intilishni
xush kradi Zar va zo*r araiashadigan nuqta uchun musatTo ishq
begona. Ulug* shoir Farruxni ana sha qurshovdan tabiiy va ishontirarli
tarzda qutqazish uchun vosita izlaydi. Asarda berilgan ikkincM tush tasvin
ana shu vazifani ado etadi. Farruxning ikkincld tushida u borishi lozim
blgan makon ta'kidlanadi: «Muroding taxtiravonda krgariing
sohibjamol blsa, bu yerlarda yurma, Halabga bor»,-degan ovok uning
quloqlari ostida aks-sado beradi, Halab — katta, serodam shahar. Biroq
unda ichimlik suvi tanqis. Ehtimol, jurofiyjihatdan shundaydir. Atnmo
Alisher Navoiy uchun Farruxni z qurshoviga olgan odamlardan xalos
qilish shart. Shuning uchun ulu shoir kitobxonni ikkilantirmaydigan
chora izlaydi. Vaziyatni hisobga olgan Farrux kunning tun pardasi ortiga
tishini kutadi. Hamma uyquga ketgach, qooz-qalam olib, sheriklariga
maktub yozadi. U endi boshiga ishq savdosi tushganiigini hairs
yashirmaydi. Hamrohlik qilganlari uchun ularga minnatdorchilik bildirib
xayrlashadi. Farrux shu yerdan shohona libosiariga vido aytadi. Qora
namatdan tikilgan kiyimda shahar kchalan bylab sayohatim davom
etadi. Farruxning sheriklari uyongach, uning maktubi orqali blgan
voqeadan xabar topishadi. Uni izlashning befoyda ekanini his etgan
qshin va mulozimlar Sarandibga qaytib ketishadi. Bir necha kunlik
ochlik, tashnalik va ruhiy iztiroblar zini krsatib qyadi. Fairux madorsizlikdan Halab shahridagi musofirxonalardan birida yotib qoladi:
Shahr aro po*ya urdi ko*y-baky
Telba yangli yugurdi so*y-baso*y.
Oqibat kunji gulxani topti,
Yotib zga palosini yoptL
Garchi gulxan kuli makoni aning,
Lek dzax tida joni aning.
Anga bu hol soldi kofir ishq,
To ne qilay ishini oxir ishq (10, 151).
Halabda Axiy ismli boy-badavlat kishi yashaydi. Tri, bu gayjum shaharda sarvat-u hashamatli insonlar va saxovatpeshalar kp, ammo ular Axiy emas. Uning zgalardan butkul farq qiladigan fazilati - oliy darajadagi javonmardligidadir. Akademik A.P.Qayumov ta'biri bilan aytganda: «Axiyda muruwat va fiituwat mujassam» («Ishq vodiysi chechaklari», 194-bet). Shundan bIsa kerak, u har kuni erinmay shahar musofirxonalarini bir-bir aylanadi, muhtojlarga himmat qlini chzadi. Axiy uchun bunday odat- qalb ehtiyoji. Ana shunday «sayr»lardan birida taqdir Farrux bilan Axiyni uchrashtirib qyadi:
Xojae bor edi Halabda aniy,
Mehmondorliq shior-u fani...
Kngli behad rahim-u tab'i saxiy,
Shahr xalqi ichinda oti Axly...
Go*yi ul kun Axiyi sohib xayr,
Shahr atrofini qilur edi sayr.
Kim, buzuni vatan qilib Farrux,
Qydi idbor tufroi uza ruh...(10, 154-155) Shunday qilib, Axiy behol Farruxni odamlari bilan uyiga olib keladi, hammomda chmiltirib, toza kiyimlar kiyintiradi. Kechki ovqat va suhbatlar jarayonida musofir yigitning yuragida tli bir dard borligi, u sha azobda qovjirayotgani seziladi. Biroq Farruxdan biror gapni aniqlashning imkoni blmaydi. Tajribali Xoja yo'l izlaydi va nihoyat, uning xayoliga bir rcja keladi. Axiy Farruxni gapirtirish uchun sharobdan foydalanadi. Maydan sarxush blib qolgan musofir yigit sevgi dostonini boshlaydi. Muloqot jarayonida aytilgan belgilarni z xonimida kigan Axiy ruhiy iztirobga tushadi, ammo bunday holatini mehmoniga bildirmaslikka harakat qiladi. Fanux bilan muloqotini tugatib, mehmoni uyquga ketganidan sng, z xonasiga kirgan Axiy jufti haloli bilan suhbat quradi. z Axiysini joni