Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

9.4. «Layli va Majnun» - ishqiy, fojiaviy doston. Asarning tuzilishi, yetakchi obrazlari va badiiyati
Alisher Navoiy «Xamsa»sining uchinchi dostoni musulmon mintaqa xalqlari adabiyotida keng shuhrat qozongan Layii va Majnunning dardchil ishqiy sarguzashtlariga baishlangan. Bu sayyor mavzu nihoyatda qadimiy blib, manbalarda e'tirof etilishicha, uning badiiy talqini namunalari VII asrning ikkinchi yarmidan arab adabiyotida vujudga kela boshlaydi.
Dastlab qadimgi kchmanchi arab qabilalari orasida paydo blgan
mazkur mahzun qissaning tarixi va tadrijiy takomiliga doir ilmiy
tadqiqotlarda Majnunning tarixiy shaxsligi masalasi munozarali ekanligi
qayd etiladi. JumJadan, arab nianbalarining ayrimlarida el orasida Bani
Omir qabilasiga mansub blib, Majnun nomi bilan tanilgan shaxsning
haqiqiy nomi Qays ibn Mulawah yoki Qays ibn Muod blganligi
haqida ma'lumot beriladi. Shuningdek, ba'zi manbalarda Majnunning
haqiqiy nomi Mahdiy ibn Muod yoki al-Buxturiy ibn al-Ja'd tarzida
ham uchraydi. Qays z qabiladoshi Laylini sevgan va shu muhabbatning
hijron iztiroblariga doir mungli she'rlar ijod etgan. Shunday qaydlar
IX asrda yashagan Ibn Qutaybaning (vafoti 889) «Kitob ush-she'r va
shuaro» asarida ham mavjud. VTII asr va IX asrning boshlarida yashagan
ba'zi arab tarixchilari, jumladan, Avon ibn Hakim al-Qalbiy (vafoti
764) hamda Hishom al-Qalbiy (vafoti 819)lar esa Majnunning tarbdy
shaxsligini inkor etishadi. Ularning fikricha, Majnun tarixiy shaxs emas,
uning nomi majoziydir, uning nomi bilan boliq she'rlar esa, z
yaqin qarindoshlaridan birining qiziga oshiq blgan ummaviylar
xonadoniga mansub bir yigitning azallari blib, u z nomini oshkor
etmaslik uchun Majnun taxallusini qllagan. Y yetti yildan ziyodroq
davr ichida musulmon davlatlarida sayohatda blgan fors-tojik adibi
Nosir Xusrav esa zining «Safarnoma» asarida Arabistonda unga Layli
hamda Majnun nomi bilan boliq joylarning xarobalarini krsatishgani
haqida ma'lumot beradi. Krinadiki, Majnunning tarixiy shaxsligi
qanchalik bahsli blsa, uning tqimaligi va unga nisbat berilgan
she'rlarning muallifi masalasi ham shunchalik munozaralidir. Shunday
qilib, mavzu tarixiga oid aksariyat ilmiy tadqiqotlarda qayd etilishicha,
dastlab Majnunga nisbat berilgan mungli she'rlar zamirida VIII asrda
arab adabiyotida uning sevgisiga oid rivoyatlar paydo bla boshlagan.
IX asrdan boshlab esa bunday tqima voqealar miqdor jihatidan ancha
kpayib keng xalq ommasi orasida shuhrat qozongan, uning yangi-
yangi tahrirlari paydo blgan. X asrga kelib Majnun nomi, unga nisbat
beriluvchi she'rlar hamda uning Layliga blgan yoniq muhabbati
haqidagi voqealar tizmasi Arabiston sarhadlaridan oshib, sayyor syujet
sifatida musulmon xalqlari orasida keng tarqala boshlaydi.
Layli va Majnun haqidagi dardchil ishqiy sai^uzashtlar va bu mahzun voqealar tizimining tIaqonli badiiy asar sifatida shakllanib, yozma adabiyotdan mustahkam rin olishida taniqli ozar shoiri Nizomiy Ganjaviyning «Layli va Majnun» (1188) dostoni asos bIdi. Albatta,