Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Tahriri uchun qalamni chcklim.
Yozmoqta bu ishqi jovidona,
Maqsudum emas edi fasona.
Mazmunig*a bldi ruh mayli,
Afsona edi aning tufaylj
Lekin chu raqamga keldi mazmun,
Afsona anga libosi mavzun.
Bu erdi arazkim ul guruhe
Kim, szda ayon qilifa shukuhc,
Bu nomrf uchun blub raqamkash,
Safha yuzin ettilar munaqqash.
Gar nuktalari jafaonni tutti,
avolari ins-u jonni tutti.
Chun forsi erdi nukta shavqi,
Ozroq erdi anda turk zavqi,
Ul til bila nazm bldi nialfuz.
Kim, forsi anglar ldi mabzuz.
Men turkcha boshlabon rivoyat,
Qildini bu afsonani hikoyat
Kiin, shuhrati chun jahona tlay,
Turk eliga doi bahra blay (9, 310-311). Keltirilgan mazkur iqtibosda ulu shoir ushbu sayyor mavzuning badiiy talqini xususidagi ikki muhim jihatga quvchi e'tiborini qaratadi. Dastlab asar muallifining bu «jovidona» — abadiy ishq haqida doston yozishdan muddaosi shunchaki afsona szlash blmay, balki barida turk xalqi «zavqi»ni yashirgan davrning ulu dardlarini badiiy umumlashtiruvchi bir doston yozishdan iboratligini yoniq satrlarda ifodalashga erishadi. «Afsona anga libosi mavzun» misrasi oiqali turkiy dostonda qadimiy mavzu harjihatdan yangicha badiiy jilo topganligiga ishora qilinadi. Bu holat, ayniqsa, qahramonlar ichki kechinmalari tasvirida yaqqol namoyon bladi. Asardagi tabiat manzaralari ham doston ishtirokchilarining murakkab ruhiy holati badiiy ifodasiga xizmat qildiriladi.
«Layli va Majnun» dostoni «Xamsa» tarkibidagi nisbatan ixcham masnaviylardan biri blib, aruzning hazaji musaddasi ahrabi maqbuzi mahzuf (maf ulu mafilun faulun — v v-v- v—) bahrida bitilgan. Doston 38 bobdan iborat. Asarning dastlabki tqqiz bobi an'anaviy muqaddima (hamd, na't, ustozlar, Sulton Husayn Boyqaro, Badiuzzamon Mirzo madhi va «U1 tun mahobati ta'rifi») blib, 10-bobdan asar asosiy
voqealarining badiiy ifodasi boshlanadi. Masnaviyda qalamga olingan Layli va Majnun fojiaviy ishqiy sarguzashtlari tasviri sevishganlarning vafoti bilan intiho topadi. Dostormning sngi uch bobi uning xotimasidir. Unda «Ishq ta'rifidakim...», shahzoda Sulton Uvays Bahodir madhi hamda ulu shoir «dard navhasi» («dard nolasi»), deya e'tirof etgan «Layli va Majnun» voqealari yakuniga baishlangan boblarga ham rin berilgan. Asarning «U1 tun mahobati ta'rifi» nomli 9-bobini ziga xos boshlanma tarzida talqin etish mumkin. Ulu san'atkor bu blimda navoiyona bir uslub bilan buyuk ustozlari asarlariga blgan zining cheksiz ehtiromini gzal badiiy ifoda etadi hamda tun va hotif (aybdan ovoz beruvchi) obrazlari vositasida «Ma'nisi daqiqu lafzi shirin», «dard-u so'zi ko'prab> blishi nazarda tutilgan dostonining asosiy voqealari tasviriga kirishadi. Tun, chaqin, yomir timsollari va ishqqa berilgan ta'rif-u tavsiflar orqali ulu shoirning tayanch muddaosi asar qahramonlari ruhiy holati va ichki kechinmalarining jozibador tasvirini yaratish ekanligi anglashilib turadi. Ulu shoirning vujudi qoronu zulmat asiri blganda, u taxayyul otiga erk beradi. Xayol tavsani (chopqir oti) Arabistonga yetishi bilan ishq hidini tuygani bois chopishdan txtaydi. Axir, u ishq vodiysiga yetgan edi-da! Bu vodiydan tish esa nihoyatda mushkul, Boz ustiga otning oyoi ham oqsoqlanib qoladi. Bu ham yetmaganidek, bulut kz yummay yosh tka boshlaydi. Tungi shamolning dahshat solib esishi yomir shiddatini kuchaytiradi. Ba'zan-ba'zan Tur toi uzra chaqnagan chaqin quyosh Sharqni yoritganidek toni shu'lalantiradi. Mana shunday vahimali tun baridagi chaqin yodusida Hay qabilasi kzga tashlanadi. Xayolot olamiga arq shoir bunday hayratli manzaradan kz ocholmay qoladi. U (shoir - satrlarda harakatlanuvchi qahramon) tong yeli tun kulini supuiganidagina, bir lahza orom oladi. U yana aql-u hushini egallagan tun tafsilotlari haqida z-ziga savol bilan imirojaat qiladi: «Bu tunmi yoki balo dashtidan nishona — qoronu kunmi?! Har tomondan ofat yoiladi, nahotki, jahonda shunchalik kp jaholat bor blsa?! Bu qanday zulmatli vodiy ekanki, hatto, nafas ylini qoronulik tutadi?!» Ulu shoir—she'r qahraraoni poyonsiz savollariga javob topishga ulgurolmay oyibdan nido keladi: