Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Suxan mago’y zi anqo, ki har ki qone' shud,
Farozi Qofi qanoat bidon kio* anqost (20. 259).
Qo’hi Qof, unga anqo urug’ining bo’lishi haqidagi afsona qadimiy. Ulug’ shoir esa o’sha sayyor va an'anaviy afsonaga yangi niyat bilan murojaat qilgan. o’zi yo’q anqoni izlashdan murod hosil bo’lmaydi, Undan ko’ra qanoatga zo’r berisli ma'qul. Nahang-u ajdarhoning fojiasidan xulosa qilmoq va hirs o’pqoniga tushmaslikka intilmoq insonni Qo^hi Qofdan ham yuksakroqqa ko’tarib qo’yadi. Ustma~ust tabiiy misollarga murojaat etish, fojiiy qismatlarni ro’kaeh qilishdan ulug’ shoirning ko’zlagan muayyan maqsadlari ham yo’q emas. Insonning yashashi uchun moddiy omillar juda zarur. Uni inkor qilish hayotni tan olmaslik bilan barobardir. Biroq ma'naviy-ma'rifiy omillarsk ham inson hayoti qashshoqlashib qolmaydimi? Fikrimizcha, Alisher Navoiyning qalbi va tafakkuridan-da shunday savollar tez-tez o’tib turganligi tufayli o’sha bezovtalik ruhi uning barcha nazmi-yu nasriy asarlariga ko’chgan. Shu jihatdan «Sittai zaruriya»ning xotimaviy qasidasi «Nasim ul-xuld»dagi mana bu misralar e'tiborni tortadi:
Chunin gulshan naboshad g’ayri bog’i ma'rifat, ey dil,
Ki kard orosta az bahri komil suiTi yazdonash.
Chi komil on ki az ta'limhoi in muallim yofl,
Sharaf vayronai zohir, zaxoir ganji pinhonash. (20. 300).
Dil yayraydigan, zavq-u shavqqa to’ladigan notakror gulshan — bog’
- ma'rifat bog’idir. Unda hamma uchun birday yo'1 yo’q. Yazdon bu bog’ni
komil insonlar go’shasi sifatida zebo oro berib qo’ygan. Alisher Navoiy
talqinicha, haqiqiy komillik, donishmandlik ilohiy ma'rifat orqaligina
shakllanishi mumkin. Shu g’oya ulug’ shoirning (katta-yu kichik, nasri-yu nazmiy, ilohiy-u dunyoviy) barcha asarlarida ko’rinib qoladi. «Sittai zaruriya»da hukmron mavzu darajasiga ko’tariladi. Islom ruknlari, shar'iy talablar go’zal badiiy Ubosda yuksak shoirona ifodasini topadi. Bunday notakror saboqlarning muallifi ham notakrordir. U-Allohdir. Qasidalar turkumida, ko’chiiganimk iqtibosda ham komil insonning zohiriy va botiniy olami muvozanatiga alohida e'tibor beriladi. Zohi^dabdabadan xoli, ammo axloqiy qiyofa-sharafli. Yuzadagi sokinlik-botindagi ma'rifiy zahira tufayli ko’rkamdir. Zero, u-pinhon. Komillik—sokinlik, har damda hush bilan qadamni nazarda tutmoqlikdir. Shunday saodatga muyassar fuqarolari bor yurtning istiqbolida buyuklik nuri porlaydi...