|
1.2. O*zbek mumtoz adabiyoti tarixining tarkibiy qismlari
Uzoq yillar davomida o(zbek adabiyoti fan sifatida dastlab ikki qismga- "o’zbek adabiyoti tarixi" va "o’zbek sovet adabiyoti" nomlari
ostida bo’linib o’qitilar edi. 1917 yil 25 oktyabr bu ikki qism orasidagi chegara sifatida qabul qilingandi. Istiqloldan so’ng oHy o’quv yurtlari o’zbek filologiyasi fakultetlarida "Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti" kurci o’qitila boshlandi. U o’z ichiga xalqimiz tarixining nihoyatda ziddiyatli va murakkab, mafkuralar kurashi davri 1865-1929 yillar oralig’i adabiyotini qamrab oladi. Mustaqillik sharofati tufayli XIX asrning oxirlarida shakllanib, XX asr boshlarida bo’y ko’rsatgan, 20-yillarda esa o’sha davrning g’oyatda shiddatli tazyiqlariga bardosh berib chinakam adabiyotga aylangan jadid adabiyotini izchil va mukammal o’rganish imkoniyati vujudga keldi. Jadid adabiyotining mazmun-mohiyatini milliy uyg’onishning hayotbahsh g’oyalari tashkil qilardi. Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti xalqimizning ko’p asrlik adabiiy an'analaridan bahramand bo’lgan badiiy tafakkurimizning porloq sahifalaridan biri, ayni choqda bugungi yangi o’zbek adabiyotining tayanch sarchashmasi sanaladi. Shunday qilib, o’zbek adabiyotini dastlab quyidagi uch qismga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir:
1. o’zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XIX asr o’rtalarigacha).
2. Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti (XIX asr II yarmidan XX asrning 20-yillarigacha).
3. Yangi o’zbek adabiyoti (1930 yildan hoziigacha).
o’zbek mumtoz adabiyoti tarixi xalqimizning qadim zamonlardan XIX asming o’rtalarigacha vujudga kelgan noyob badiiy durdonalari haqida bahs yuritadi. Tabiiyki, bu ming yilliklaiga cho’ziladigan jarayonda dunyo yuzini ko’igan badiiy asarlarda xalqimizning dastlabki e'tiqodiy qarashlaridan tortib XIX asrning o’rtalarigacha yashab ijod qilgan qalamkashlarimizning irfoniy-falsafiy, adabiy-badiiy, ilohiy-ma'naviy qarashlari o’z ifodasini topgan, o’zbek mumtoz adabiyoti tarixi mana shu uzoqqa cho’zilgan murakkab jarayonda vujudga kelgan turli xil va janrlardagi badiiy asarlami o’z ichiga oladi. Nazm va epos asrlar davomida o’zbek mumtoz adabiyotining asosiy xillaridan bo’lib, taraqqiy topib keldi. azal, ruboiy, qasida, masnaviy, muxammas, musaddas, qit'a, tarje'band, tarkibband (v.h.) masal, hikoya va shu kabilar esa keng tarqalgan adabiy janrlar sanaladi.
Kishilik tarixida yozuv paydo bo’Imasdan awal badiiy ijod og’zaki shaklda taraqqiyot bosqichlarini bosib o’tdi. Yozuv-insoniyatning eng muhim kashfiyotlaridan biridir. Xat kashf etilgandan soeng badiiy ijod
,
og’zaki va yozma shaklda yonma-yon taraqqiy qila boshladi. Garchi og’zaki adabiyot yozma adabiyotning vujudga kelishi uchun ma'naviy zamin bo’lgan bo’lsa-da, badiiy ijodning bu har ikkala shakli vaqti-vaqti bilan bir-birini to’ldirib, sayqallashtirib, boyitishda davom etdi. Natijada, «Tohir va Zuhro», «Bo’z o'g’lon», «Yusuf Ahmad», «Kitobi podsho Jamshid», «Qissasi Farhod-u Shirin» «Kitobi dada Ko'rqut», «Qissasi Abo Muslim» singari ma'naviy durdonalar vujudga keldiki, bular xalq og’zaki ijodida yaratilib, kitobiy adabiyotga yaqinlashtirilgan yoki yozma adabiyotda vujudga kelib, keyinchalik xalq ijodi uslubida qayta "tahrir"dan o’tgan asarlardir. Shunday qilib, xalq kitoblari ham o’zbek mumtoz adabiyoti tarixi va ham xalq og’zaki ijodining tarkibiy qismi sanaladi.
o’zbek mumtoz adabiyoti tarixi yodnomalar (memuar), tarixiy asarlar hamda tazkiralarni ham o’z ichiga oladi. Ma'lumki, o’tmishda tarixnavislik badiiy ijod bilan qorishiq holda olib borilgan. Muarrixlar biror tarixiy voqea tafsilotlarini bayon qilishda badiiy uslubga murojaat etishgan. Jumladan, Alisher Navoiyning «Tarixi muluki Ajam», «Tarixi hukamo va anbiyo», Abulg’oziy Bahodirxonning «Shajarai turk», «Shajarai tarokima», Shermuhammad Munis va Muhammadri/o Ogahiyning «FirdavsuI-iqbol» kabi tarixiy asarlari, shuningdek, Zahiriddin Boburning «Boburnoma» singari qomusiy kitobidagi badiiy lavhalar va she'rlar yuqorida aytilgan fikrlarimizga yanada quwat beradi.
o’zbek xalqi uzoq yillar davomida Sharq musulmon olami, shuningdek, Hindiston, Yunoniston, Gurjiston, Rusiya kabi mamlakatlar bilan siyosiy-iqtisodiy, tarixiy-madaniy aloqada bo’Iib kelgan. Mana shu aloqalarning samarasi o’laroq tarjima adabiyoti ham vujudga keldi. o’zbek tiliga tojik, eron, ozarbayjon, hind, arab va boshqa xalqlarning badiiy, ilmiy hamda tarixiy asarlari tarjima qilindi. Nizomiyning «Maxzanul-asroi», «Xusrav va Shirin», «Haft paykar», Shayx Sa'diyning «Guliston», «Bo’ston», Nuriddin Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», «Yusuf va Zulayho, «LayIi va Majnun», «Silsilat uz-zahab» («01tin zanjii>), «Iskandar xiradnomasi», «Salomon va Absol», Badriddin Hiloliyning «Shoh va gado», hind donishmandlik xazinasining nodir namunasi «KaIila va Dimna», mashhur arab ertaklari majmuasi «Ming bir kecha», Mirxondning «Ravzat us-safo», Zayniddin Mahmud Vosifiyning «Badoye' ul-vaqoe'» kabi asarlari shularjumlasidandir, Tarjima adabiyoti xalqlar o’rtasidagi o’zaro madaniy-adabiy aloqa va do’stlik rishtalarini mustahkamlashga, shuningdek, o’zbek xalqining jahon xalqlari adabiyoti
bilan yaqindan tanishishiga xizmat qilib keldi. o’zbek tiliga tarjima qilingan asarlar muayyan tarixiy sharoitning ma'naviy ehtiyoji, talabi bo’lib, ular o’zbek yozma adabiyoti va xalq og’zaki ijodi tajribalarining yanada boyishi, teran ma'no va quyuq ranglar bilan to’lishishiga ijobiy turtki boldi. O'tmish adabiyotida qo’llangan tarjima istilohiga mazkur atamaning bugungi talqinlari miqtai nazaridan munosabatda bo’lmoq pand berishi, bir yoqlama xulosalarga olib kelishi mumkin. Chunki mumtoz mutarjimlar asliyatga hozirgi tarjimonlarga nisbatan ancha erkin va o’ta ijodiy munosabatda bo’lishgan. Oqibatda ular qalamidan chiqqan asarlarga nisbatan tarjimani qo’llash kamlik qilgandek bo’lib tuyula beradi. Qutb Xorazmiy XIV asrda fors tilidan o’zbek tiliga tarjima qilgan "Xusrav va Shirin" (Shayx Nizomiy), Sayfi Saroyi (XIV asr) o’zbek tiliga o’girgan "Guliston" (Shayx Sa'diy), Mavlono Xiromiy (XIX asr) o’zbekchalashtirgan "Chor darvesh", «Ra'no va Zebo» "To’tinoma" kabi asarlar bilan kechgan ijodiy mehnat haqida ham ana shunday fikrni aytish joizdir. Ayrimlari eslatilgan fazilatlariga ko’ra, tarjima adabiyoti ham o’zbek mumtoz adabiyoti tarixining tarkibiy qismi sanaladi.
o’tmishda yaratilgan adabiyotshunoslikka oid asarlarni ham o’zbek mumtoz adabiyoti tarixi o’z ichiga oladi. Shayx Ahmad Taroziyning «Funun ul-balog’a», Davlatshoh ibn Baxtishohi Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro» Alisher Navoiyning "Majolis un-nafois", "Mezorml-avzon", "Muhokamat ul- lug’atayn", "Nasoyim ul-muhabbat", Bobur Mirzoning "Muxtasar" yoki "Aruz risolasi", Fazliy Namangoniyning "Majmuat ush-shuaro" kabi asarlari shular jumlasidandir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
