R. X. Maksudov, I. S. Hayitov

RESPUBLIKADA PAXTA TOZALASH ZAVODLARINI
QURISH,  MODERNIZATSIYA VA REKONSTRUKSIYA
QILISH, TAMIRLASH HAMDA YANGI TEXNOLOGIYALAR
BILAN JIHOZLASHNING HOLATI
Mustaqillik yillarida butun О‘zbekiston iqtisodiyotida bо‘lganidek,
paxta tozalash sanoatida ham chuqur о‘zgarishlar amalga oshirildi.
Malumki, paxta tozalash zavodi paxta xomashyosini qabul qiluvchi
korxona qoshida va tashqarisidagi maskanlarda, uni quritish, tozalash,
jinlash, chigitlarni linterlash, paxta tolasini, lintni va qо‘shimcha
mahsulotni presslash bо‘yicha ishlab chiqarish sexlaridan hamda ularni
istyemolchilarga yetkazgunga qadar saqlaydigan ombor binolaridan
iborat keng qamrovli korxonadir. Shu bois tarmoqni qisqa muddatda
zamanoviy texnalogiya, asbob-uskuna va mexanizimlar bilan taminlash
hamda bu vazifalarni bajarishga kirishishdan oldin istiqbolga
mо‘ljallangan puxta dastur ishlab chiqish zarur edi.
Respublika hukumati tamonidan shunday dastur ishlab chiqildi.
Unga kо‘ra, paxta tozalash sanoatini texnik qayta qurish va rivojlantirish
hamda jihozlash ishlari amalga oshirildi. Qisqa davrda 17 ta paxta
tozalash zavodi, shu jumladan Buxoro viloyatida «Jondor»,
«Galaosiyo», Qashqadaryo viloyatida «Muborak», Namangan viloyatida
«Oqtosh», Farg‘ona viloyatida «Bog‘dod», «Rishton», Xorazm
viloyatida «Hazorasp»,
«Xonqa-shuya-О‘zbekiston-Rossiya»,
«О‘zbekiston-Rossiya-Britaniya», Andijon viloyatida «О‘qchi»,
«Shahrixon», Tashkent viloyatida «Yangiyо‘l» va boshqa paxta tozalash
zavodlari qurib ishga tushirildi.
Shundan tо‘rtta paxta tozalash zavodi shaharlar xududidagi
yopilgan korxonalar о‘rnida qad rostladi. Aholi zich joylashgan
shaharlarda ekologik ahvolni yaxshilash maqsadida 21 ta paxta tozalash
zavodi tejamli, ixcham texnologiya bilan taminlangan holda qayta
jihozlandi 1993-2005 yillarda mustaqillikka qadar paxta tozalash
zavodlarida foydalanib kelingan uskuna va jihozlarning kо‘pchiligi
yangilandi. Tarmoqga ichki va tashqi bozorda raqobatbardosh mahsulot
ishlab chiqarishni taminlovchi, eng kam energiya istyemol qiluvchi, tez
moslashuvchan, kam chiqim texnologik jarayonlar va uskunalarni ishlab
chiqish hamda tatbiq etishga kirishildi. Maqsad eng optimal texnika,
kamxarj texnologik jarayonlar qо‘llanilgan paxta xomashyosini qayta
ishlash texnologiyalarini tanlash hisobiga mahsulot tannarxini
kamaytirishdan iborat edi.

---

70
Buxoro paxta tozalash korxonasi
Ma’muriy-maishiy bino
Turli texnologik sxemalarni, baza hisoblanganlarni ham
qо‘shganda,   asosiy  kо‘rsatkichlarning  (material  va  energiya  sig‘imi
sarfi, ekspluatatsiya xarajatlari, jarayonlarning ixchamligi, unga xizmat
kо‘rsatish asosiy fondlarining eskirishi va hakazo) texnik iqtisodiy tahlili
natijasida uning eng optimal varianti tanlandi va u paxta tozalash
korxonalarining harakatdagilarini rekanstruksiya va modernizatsiya
qilishda hamda yirik shaharlarda yopilayotganlarini о‘rniga
qurilayotganlarida foydalanildi.
Jumladan, 53 ta paxta tozalash korxonasini (1-jadval), shu
jumladan, 15 ta paxta tozalash korxonasini shaharlar xududi doirasidan
ekologik mulohazalar va xomashyo ishlab chiqaruvchilarga (paxta
yetishtiruvchilarga) yaqinlashtirish maqsadida chiqarib, bosqichma-

---

71
bosqich rekanstruksiya qilish tegishli dasturini ishlab chiqish va amalga
oshrishga asos qilib olindi. (Texnologik asbob - uskunalarning ayrim
qismlari almashtirilgan paxta tozalash korxonalari bu hisobga
kirmagan.)
Rekanstruksiya qilinayotgan korxonalarning paxtani qayta ishlash
texnalogiyasi quyidagi asbob-uskunalarning qо‘llanilishini nazarda
tutadi:
· gazda ham suyuq yonilg‘ida ham ishlay oladigan IICH-1,9
teplogeneratorlik 2SB-YU yoki SBO quritgich;
· 1XK tozalagichlari ulangan UXK paxta tozalash agregati;
· 1VP tola tozalagichli ikkita 4DP-130 jinlik batareya;
· sakkizta 5LP linterlik batareya;
· namlikni 1,5-2,5% taminlovchi, tolani namlovchi samarali
sestemasiga ega, ikkita B 8237 pressi.
Paxta xomashyosini rekonstruksiya qilingan paxta tozalash
zavodida qayta ishlash texnologiyasi qо‘ydagicha amalga oshiriladi.
Hozirgi paytda paxta xomashyosini quritishda quritishning
konvektiv usuliga asoslangan quritgichlardan foydalaniladi.
Quritish barabanlarini issiqlik bilan odatda suyuq yoki gaz
holatidagi yonilg‘ida ishlaydigan issiqlik generatorlari orqali
taminlanadi. Oxirgi yillarda quritish agentini ishlab chiqarish uchun
tabiiy gaz bilan bir qatorda pech hamda dizel yonilg‘isi yoki kerosinda
ham ishlaydigan universal issiqlik generatorlaridan foydalanish tatbiq
etilmoqda.
Tolani preslash uchun DB-8237 rusumli press uskunasi

---

72